Schatten: Eine Nächtliche Halluzination (1923)

Copyright Featured Image and Page Header Image: PAN Film.

Schaduwspel

De handeling is eenvoudig: er is een getrouwde vrouw, die tijdens een nachtelijk diné omzwermt wordt door vier aanbidders. De jaloerse echtgenoot kijkt woedend toe. Een illusionist presenteert zijn Chinees schimmenspel en hypnotiseert het gezelschap.

De film is volledig in een studiodecor opgenomen. Alles speelt zich binnen af, de buitenwereld is buitengesloten. De art-direction verwijst naar een denkbeeldig verleden, een onbestemde periode, vaag geïnspireerd op motieven van de 18^eeeuw. Het lijkt een gekostumeerde maskerade, lichtelijk grotesk, een overspannen fantasiewereld. De film mist een strakke spanningsboog en er is geen sprake van enige ontwikkeling van de karakters.

De huidige filmtoeschouwer zal zich moeten aanpassen aan het langzame verteltempo en het theatrale karakter van deze film.Zo worden aan het begin de personages uitvoerig voorgesteld in een lange titelsequentie, die geheel gesitueerd is in een toneellijst. De acteurs gebruiken gedurende de hele film dramatisch uitvergrote gebaren en lopen de grootste tijd in extase rond.

Dit klinkt allemaal niet als warme aanbeveling. Toch is SCHATTEN een fascinerende film, en wel vanwege minstens twee redenen.

Het eerste argument: vakmanschap.

SCHATTEN fascineert omdat regisseur en cameraman excelleren in hun mise-en-scène van een claustrofobische wereld.

Iedere acteur is zorgvuldig in het kader geplaatst, de lichtval is steeds grondig doordacht. Het diné is in fraaie clair-obscur beelden gevangen, het lijkt bij vlagen wel op een schaduwrijk Laatste Avondmaal (weliswaar met zes deelnemers dit keer, en zonder een Messias). De film kent een enorme variatie van onheilspellende en misleidende schaduwen.

Dit visuele meesterschap doet denken aan bijvoorbeeld de vampierenfilm NOSFERATU (Murnau, 1922). Dat is niet vreemd, want op persoonlijk vlak is een verbinding te leggen tussen deze twee films: de schilder Albin Grau leverde het basisidee voor SCHATTEN (1923) en ontwierp het decor en de kostuums. Hij was een jaar eerder ook betrokken bij NOSFERATU als producent, art-director en kostuumontwerper.

Filmcriticus Liam O’Leary gebruikt grote woorden in zijn kenschets van SCHATTEN, maar zijn ronkende taalgebruik heeft een kern van waarheid: “Director Robinson and the masterful cinematographer Fritz Arno Wagner use complex shadow and silhouette imagery to create a mystical atmosphere that takes the story from simple melodrama to a more universal allegory on lust, jealousy, vengeance and deliverance through love.” Bron: http://www.filmreference.com/Films-Ro-Se/Schatten.html(Liam O’Leary)

SCHATTEN staat ook bekend als voorbeeld van het Duits Expressionisme, de kunststroming met uitingen in de schilderkunst, theater, literaire kunst en film. Een korte kenschets van dit aspect wordt in deze dvd-bespreking gegeven: “Warning Shadows” (“Schatten – Eine nächtliche Halluzination”) is a rarely seen, but highly influential German psychological horror film from 1923. It is a highly stylized example of German Expressionism. […] Expressionism was the simultaneous simplification and heightening of mood, atmosphere, and “feeling” to suggest the essence of an action or thought-process. As such it was a highly subjective style— both exaggerated and neurotic. Expressionism came at the time of national tension in Germany and found its exponents in the theater as well as in literature and painting. Many of the actors from the stage were trained in Expressionist theater, and that influence is very evident in Schatten.” Bron: http://www.avrev.com/dvd-movie-disc-reviews/foreign/warning-shadows-a-nocturnal-hallucination.html

Televisiezender Arte programmeerde de film op 28 november 2016. Filmcriticus Berend Jan Bockting schreef toen in de Volkskrant: “[-] Het verhaal lijkt eenvoudig: een baron organiseert een diner, waarbij hij vermoedt dat zijn gasten stuk voor stuk een oogje hebben op zijn vrouw. Een kundige schaduwspeler-hypnotiseur laat vervolgens zien wat er zou gebeuren als de gasten hun verlangens doorzetten en de baron jaloers blijft. Ook voor de toeschouwer wordt het verschil tussen echt en onecht op een gegeven moment diffuus. De schaduwen op de muur, de vloer en het plafond van het landhuis waar wordt gedineerd, dienen behalve als uitvergroting van de karakters ook als manifestatie van het onderbewuste. Thematisch doet de film denken aan Stanley Kubricks zwanenzang Eyes Wide Shut, waarin fantasie en jaloezie ook een relatie ontregelen. Unieke cinema. Zonder tussentitels bovendien: het visuele spel verdient en krijgt alle aandacht.”

SCHATTEN wordt ook gewaardeerd bij de academische kenners van de Weimar cinema. Filmwetenschapper Frances Guerin analyseerde het gebruik van licht in onder andere SCHATTEN, in haar boek “A Culture of Light: Cinema and Technology in 1920s Germany” (2005). Ze onderscheidt drie niveau’s in haar analyse van belichting:

1. Het licht is een prominent onderdeel van de visuele stijl van de film.
2. Het licht speelt een rol in de ontwikkeling van het verhaal.
3. Het licht is gethematiseerd, het biedt inzicht in de rol van technologie in de moderne wereld.

Haar boek werd lovend besproken in het Zweedse vakblad Film International: “Schatten uses silhouettes to fulfill [-] three roles. Not only are silhouettes a recurring compositional motif; they also drive the plot, as when one character misinterprets a silhouette as evidence of infidelity. In addition, these silhouettes function as an extended metaphor for the cinema itself, raising thematic issues about the cinema’s contradictory capacities for revelation and illusion.” Bron: boekbespreking van Patrick Keating, van Guerin (2005) in Film International April 2006, vol. 4, no. 2, p 73.

Het tweede argument: meerduidigheid

SCHATTEN fascineert door de meerduidigheid van de beelden. Het verhaal heeft een psychologische onderlaag.

Eind jaren ‘twintig was Berlijn een multicultureel en tolerante metropool. Dit is zichtbaar in SCHATTEN. Hoe is het mogelijk dat kort daarna het populisme en onverdraagzaamheid de overhand kreeg, met als resultaat een wereldoorlog en genocide? We zouden de illusionist kunnen zien als een soort cynische marionettenmeester, een ontspoorde hypnotiseur, zoals Dr. Caligari in DAS KABINBETT DES DR. CALIGARI (Robert Wiene, 1920). De illusionist is een redelijk kwaadaardige ceremoniemeester. De vraag is: brengt hij met zijn Chinees schimmenspel een loutering? Vormt zijn hypnose een tegengif voor alle hersenspinsels? Aan het eind van de film gaan gesloten deuren open en een frisse wind waait door de geopende vensters. Dat zal toch geen toeval zijn? De dageraad brengt verlossing, net als in de vampierenfilm NOSFERATU.

De Duitse filmcriticus en socioloog Siegfried Kracauer publiceerde in 1948 in Amerika een psychologische geschiedenis van de Duitse film: ‘From Caligari to Hitler’. In dit beroemde boek interpreteert hij bijna elke film uit de Weimarrepubliek als voorbode van het nazi-regime. Hij noemt SCHATTEN een onterecht onbekend gebleven meesterwerk dat toont hoe lage instincten overwonnen kunnen worden door het verstand, door middel van shock-therapie.

Filmcritica en kunsthistorica Lotte H. Eisner publiceerde in 1952 in Frankrijk haar boek L’écran démoniaque, waarin ze terugblikt op de Duitse films in de jaren twintig (Engelse vertaling: ‘The Haunted Screen’. Haar boek verscheen in 1952 eerst in het Frans, want ze woonde sinds 1933 in Parijs en ze werkte vanaf 1945 als hoofdconservator bij de Cinémathèque Française). Lotte Eisner is enthousiast over SCHATTEN: de schaduwen hebben volgens haar een Freudiaanse betekenis: bij de personages gaan de sluizen van hun onderdrukte verlangens en angsten open. Hun onderbewuste is vooral gevuld met (homoseksuele) lustgevoelens en projecties daarvan.

In de 21^eeeuw is dat niet zo heel schokkend meer en ik zou nuchter willen signaleren dat het misschien tijd is als enkele van de heren in deze film uit de kast komen. Ze cirkelen met hun ironische avances om een vrouw heen, maar ze cirkelen toch vooral om elkaar heen. Hun lichaamstaal is nogal nichterig. Hoog tijd voor een gezonde portie ‘gay pride’.

U kunt zelf beslissen hoe ver u wilt gaan met interpretatie van deze film. In elk geval is het gebruik van schaduwen en spiegels zeker symbolisch te duiden. De schaduwen hebben volgens Lotte Eisner een meerduidigheid. Ook het gebruik van spiegels ziet ze als een geraffineerd spel met dubbele betekenis. Haar conclusie: SCHATTEN is een film vol erotiek, tintelend van spannende suggesties. U moet zich dan wel laten betoveren door de illusionist en zich overgeven aan zijn schaduwspel…

Documentatie

Deze tekst vormde mijn inleiding bij vertoning op 14 december 2010 in filmtheater De Lieve Vrouw (Amersfoort), in het kader van een filmprogramma bij de tentoonstelling ShadowDance in Kunsthal KadE (zie www.shadowdance.nl).

Credits

Schatten.Eine Nächtliche Halluzination. (Warning Shadows. A Nocturnal Hallucination). Germany, 1923, Color tinted, 35 mm, 1:1.33, silent; 85 minutes. Restoration 2006 by the Cineteca del Comune di Bologna, the Cinémathèque Française and the Friedrich Wilhelm Murnau Stiftung. Music composed and performed by Donald Sosin. Director: Arthur Robison. Production: Pan-Film for Dafu Film Verlieh. Screenplay: Arthur Robison and Rudolf Schneider, from an idea by Albin Grau. Photography: Fritz Arno Wagner. Editor: Arthur Robison and Rudolf Schneider. Production designer and costumes: Albin Grau. Original accompanying score: Ernst Riege. Cast: Fritz Kortner (Husband); Alexander Granach (Mesmerist); Ruth Weyher (Wife); Gustav von Wangenheim (Lover); Max Gülstorff, Eugen Rex and Ferdinand von Alten (Cavaliers); Fritz Rasp (Manservant); Lilli Herder (Maid); Karl Platen.

Taal is in deze film radicaal afwezig: er zijn geen gesproken dialogen (en zelfs geen tussentitels). De enige auditieve ondersteuning voor het verloop van het verhaal is de toevoeging van muzikale begeleiding.

• Uitgebracht op dvd in 2006 door Kino Video, in de serie German Silents, met pianobegeleiding door Donald Sosin.

• Op donderdag 11 oktober 2012 begeleidde Kevin Toma SCHATTEN in de serie filmconcerten georganiseerd door CineSonic, in samenwerking met het Goethe Institut Niederlände. Zijn score bestond uit een mix van ijle klanken en beats, waarmee hij de hallucinaties in deze film van een subtiele spanningsopbouw voorzag. De begeleiding versterkte de claustrofobische, neurotische sfeer van deze beklemmende soiree.

• In 1993 toerde de Paul Robinson Band met SCHATTEN door Nederland, met o.a. een optreden in LantarenVenster. Zie: http://www.harmonieband.com/films.html

Bronnen:

• Bock, Hans-Michael & Tim Bergfelder The Concise Cinegraph: Encyclopaedia of German cinema(2009).

• Eisner, Lotte, Die dämonische Leinwand, Fischer, 1975. Parijs 1952, L’écran démoniaque. Engels : The Haunted Screen.

• Elsaesser, Thomas, Weimar Cinema and After. Germany’s Historical Imaginary,Londen/New York: Routledge, 2000 (Duitse vertaling: Das Weimarer Kino. Aufgeklärt und doppelbödig, Berlijn: Verlag Vorwerk 8, 1999).

• Guerin, Frances, A Culture of Light: Cinema and Technology in 1920s Germany, Minneapolis: University of Minnesota Press, 2005.

• Kracauer, S. From Caligari to Hitler: A Psychological History of the German Film, Princeton: Princeton UP, 1947. Duitse vertaling: Von Caligari zu Hitler. Eine psychologische Geschichte des deutschen Films, Frankfurt, 1979 (ed. Witte). English revised and expanded edition: Princeton: Princeton UP 2004 (ed. Leonardo Quaresima). URL www.scribd.com/doc/33863181/Kracauer-From-Caligari-to-Hitler-a-Psychological-History-of-the-German-Film-1947 (     blz 113-114).

• Roberts, Ian, German Expressionist Cinema: The World of Light and Shadow, London and New York: Wallflower, 2008.

Kracauer (1947) is veelvuldig kritisch besproken, zie o.a.:

• Elsaesser, Thomas, ‘Film History and Visual Pleasure: Weimar Cinema’, in: Sklar, Robert & Charles Musser (ed), Resisting Images: Essays on Cinema and History, Philidelphia: Temple UP, 1990, pp. 47-84.

• Sopocy, Martin, ‘The Circles of Siegfried Kracauer. From Caligari to Hitler re-examined’, in: Griffithiana, vol 14, nr. 40-42, Oct, pp. 61-73.

Internet

• http://www.filmreference.com/Films-Ro-Se/Schatten.html(Liam O’Leary).

• http://www.acinemahistory.com/?q=warning+shadows

• http://www.avrev.com/dvd-movie-disc-reviews/foreign/warning-shadows-a-nocturnal-hallucination.html

• http://moviessilently.com/2017/07/30/warning-shadows-1923-a-silent-film-review/

• filmportal.de

• imdb.com

• http://www.fandor.com/blog/warning-shadows

Vergelijk

• De Weimar cinema kent vele onheilspellende verkenningen van het onderbewuste, met veel nachtmerrie-achtige hallucinaties. Voorbeelden: Wahnsinn (Conrad Veidt, 1919), Von Morgen bis Mitternachts (Karlheinz Martin, 1921).

• SCHATTEN valt in de buitencategorie van de psychologische horrorfilm, zoals ook LA CHUTE DE LA MAISON USHER.

Enige achtergrondinformatie

• Actrice Ruth Weyher speelde ook een hoofdrol in Geheimnisse einer Seele (Pabst 1926), dit is een andere film met een Freudiaanse lading.

• Regisseur Arthur Robison werd geboren in Chicago en ging medicijnen studeren in Duitsland. Toen hij terugkeerde in Amerika koos hij voor de roeping van het theater in plaats van de geneeskunde. Toen zijn vader stierf in 1914 keerde hij terug naar Duitsland en startte daar een filmcarrière. In 1916 regisseerde hij samen met Richard Oswald Nächte des Grauens, één van de eerste vampierenfilms. In 1929 verfilmde hij de roman The Informervan Liam O’Flaherty, dat zes jaar later opnieuw werd verfilmd door John Ford. In 1935 maakte Robison zijn versie van de horrorfilm The Student of Prague, die toen al twee keer eerder verfilmd was.

• Wellicht had de regisseur last van een autoritaire vader, die hem dwong tot de studie geneeskunde waar hij niets mee gedaan heeft. Pas na de dood van zijn vader vestigde Robison zich in Duitsland. Dat was in 1914, niet meteen het meest gelukkige tijdperk voor een carrière start overigens, want WO I was net uitgebroken en zou zoals bekend nog vier jaar duren. De hoofdpersoon van SCHATTEN is wellicht te duiden als de afspiegeling van een dominante vaderfiguur?

• Cameraman Fritz Arno Wagner werkte in 1923 ook mee aan een andere film van Robison: Zwischen Abend und Morgen. Hij is een van de grote mannen in zijn vak en maakt diverse meesterwerken met onder andere Fritz Lang en F.W. Murnau.

• Acteur Alexander Granach (1893-1945) is de hypnotiseur (in het Engels: ‘mesmerist’), de meester van het schimmenspel, de illusionist. In de jaren twintig maakte hij vele films, zo speelt hij ook mee in Nosferatu (W.F. Murnau, 1922). Hij vluchtte naar Amerika en speelde onder andere in Ninotchka, waarin hij een Sovjet delegatielid speelt, kameraad Kopalski.

• Acteur Fritz Kortner (1892-1970) maakte vele films in Duitsland, hij is o.a. bekend van zijn rol als bedrogen echtgenoot in Die Büchse der Pandora (Pabst, 1929). Ook hij emigreerde naar Amerika.

• Actrice Ruth Weyher (1901-1983) speelde ook de echtgenote in Geheimnisse einer Seele (Pabst, 1926)

• Acteur Gustav von Wangenheim (1895-1975) speelt de minnaar. Hij heeft een bijrol in Nosferatu (W.F. Murnau 1922) en in Frau im Mond (Fritz Lang, 1929).

• Acteur Fritz Rasp (1891-1976) vertolkte de rol van Peachum in Die Drei Groschen Oper (Pabst, 1931) en had een vergelijkbare rol van slungelachtige, kruiperige engerd in Tagebuch einer Verlorenen (Pabst, 1929), als tegenspeler van Louise Brooks.

• Acteur Rudolf Klein-Rogge (1888- 1955)  speelt in Schatten een kleine bijrol. Hij verwierf bekendheid in films van Fritz Lang, met de vertolking van Dr. Mabuse in Mabuse, der Spieler (1922) en Das Testament des Dr. Mabuse (1933) en ook de ‘mad scientist’ Rotwang in Metropolis (1927).

Aanbeveling

“Warning Shadows unfolds as a Goethean nightmare – it takes place in the early 1800s, during a single evening – as the “elective affinities” of a flirtatious wife, jealous husband, young suitor, three old letches, and three servants bounce off the walls in reciprocally thwarted assignations. A puppeteer, who doubles as de facto psychologist, arrives at the mansion that is the setting for the entire film and begs the host for the chance to perform, whereupon he liberates everyone’s shadows to enact their conscious and unconscious proclivities. […] For all the sexual mischief, Warning Shadows is one of the few films that could be said to be about the art of cinematography: the artful manipulation of light to create the illusion of life. […]”. Source: Giddins, G. (2010) Warnings Shadows: Home Alone with Classic CinemaNew York: W.W. Norton & Company, p. 208.