Rubber (1936)

Featured Image and Page Header Image: Collectie Eye Filmmuseum. Copyright: Nederlandse Filmgemeenschap.

Tropische sferen in koloniale tijden

De roman (1931)

“Rubber, de debuutroman van Madelon Székely-Lulofs (1899-1958) speelt op een rubberonderneming op Oost-Sumatra. Het is tevens de beschrijving van een cruciale tijd, waarin de planterssamenleving een duizelingwekkende ontwikkeling doormaakt en waarin – tot de crisis van 1929 – veel geld wordt verdiend en verteerd. Madelon Székely-Lulofs weet er alles van. Geboren in Soerabaja als dochter van een bestuurder trouwt ze met een rubberplanter. Ze komt als één van de eerste vrouwen in een internationale mannengemeenschap. Hoe die daarop reageerde, staat in haar roman ‘Rubber’. De grote verdienste van Madelon Székely-Lulofs is dat zij afstand kan nemen van de voor haar zo vertrouwde wereld. Zij verplaatst zich bovendien gemakkelijk in de stille verbijstering van de koelies en de inlandse bedienden met wie ze is opgegroeid.

‘Rubber’ is een roman en een document tegelijk. Al voordat het boek in de handel is, voorziet de schrijfster dat haar onderwerp tumult zal geven. Ze krijgt gelijk. Mede door een lawine aan kritieken is ‘Rubber’ meteen een bestseller. ‘Rubber’ wordt in vijftien talen vertaald en verfilmd in 1936. ‘Rubber’ is vanaf 1952 alleen nog maar verschenen in een sterk ingekorte versie. Ten onrechte, vandaar deze integrale uitgave.” Bron:Aankondiging van de herdruk van ‘Rubber. Roman uit Deli’, door uitgeverij Conserve.

De film (1936)

Bewerking van de roman werd gedaan door regisseur Gerard Rutten en co-regisseur Johan de Meester. De roman bevat een brede waaier aan personages, dit moest natuurlijk ingeperkt worden. Ze wilden echter wel trouw blijven aan de sfeer van de roman. Over de opnames voor Rubber vertelt regisseur Gerard Rutten in zijn autobiografie Mijn papieren camera, p 100-105.

Slechts een kleine ploeg kon naar Sumatra reizen, het grootste gedeelte werd in de studio in Amsterdam opgenomen. Cameraman Laslo Schaeffer en decorontwerper Herman Rosse slaagden erin een tropische atmosfeer te scheppen door virtuoze belichting en aankleding.

In 1936 was de film gunstig ontvangen, met positieve recensies en een behoorlijke publiekstoeloop. Op het affiche stond de reclamespreuk: “De eenige Nederlandsche speelfilm van internationaal formaat” en dat is dit keer niet overdreven.

De film wordt sindsdien nog maar zeer zelden vertoond, ten onrechte, want het is een van de hoogtepunten van de Nederlandse cinema in de jaren dertig. Filmhistoricus Michel Hommel schreef in 1986 in het tijdschrift Skrien een informatief artikel over de film Rubber, naar aanleiding van de feestelijke vertoning tijdens Nederlands Filmfestival 1986, precies vijftig jaar na de première in september 1936. Regisseur Gerard Rutten maakt deze hommage helaas niet meer mee, hij was vier jaar eerder overleden, in 1982.

Bij de première in 1936 had de film een lengte van 106 minuten (2883 meter), de overgeleverde kopie is echter slechts 63 minuten (1785 meter). Wat is er gebeurd met de ontbrekende 43 minuten?

Dit kan precies gereconstrueerd worden dankzij een uitvoerige beschrijving van alle scènes in een speciaal nummer van het populaire filmweekblad Cinema en Theater (7 maart 1936). Wat blijkt? De belangrijkste ingreep is het verwijderen van alle scenes met Kika San, de Japanse huishoudster en maîtresse van de jonge planter John van Laer voordat hij trouwt met zijn Hollandse verloofde Renée. Het is onduidelijk wie precies deze brute ingreep heeft gedaan. De ontbrekende beelden lijken ondertussen wel definitief verdwenen te zijn. Het verhaal is nog steeds goed te volgen, maar vergt dus wel een enigszins begripvolle kijker.

Documentatie bij de film

• Michel Hommel, ‘RUBBER. Een Hollands milieu onder tropische belichting’, in: Skrien, nr. 149 (sept-okt 1986), pp 25-29).

• Cinema en Theaternr 632 (7 maart 1936).

• Interview met Gerard Rutten in de Deli Courant, 1935

• Gerard Rutten, Mijn papieren camera: Draaiboek van een leven, Bussum: Fibula-Van Dishoeck, 1976.

• krantenknipsels, digitaal beschikbaar gemaakt door de Koninklijke Bibliotheek: http://kranten.kb.nl/(zoekterm: ‘Rubber film’)

• https://www.eyefilm.nl/collectie/filmgeschiedenis/film/rubber

Documentatie bij de roman

• H. Székely-Lulofs, Rubber(oorspronkelijk Amsterdam: Elsevier, 1931 / Salamander pocket, 1959 / heruitgave uitgeverij Conserve, 1992).

• H. Székely-Lulofs Van oerwoud tot plantage. Verhaal van een plantersleven, Schoorl: Conserve, 1991 (oorspronkelijk 1933).

• H. Székely-Lulofs, De Hongertocht(deze roman speelt zich af in Atjeh en was een inspiratiebron voor de tv-serie IN NAAM DER KONINGIN, 1996).

Zie ook:

• Kester Freriks – Het verborgen leven van Madelon Székely-Lulofs(biografische roman, 2005).

• Frank Okker – Het levensverhaal van Madelon Székely-Lulofs(biografie, 2008).

• Jaap Goedegebuure, ‘Rubber, een bestseller uit de jaren dertig’, in: Literatuur.Jrg 1 (1984), URL: http://www.dbnl.org/tekst/_lit003198401_01/_lit003198401_01_0006.php

Ter vergelijking:

Een andere Nederlandse speelfilm die gesitueerd is in Nederlands-Indië: de komedie DE SUIKERFREULE (Haro van Peski, 1935). Planter Van der Kooy is weduwnaar, tijdens zijn verlof hertrouwd hij. Het echtpaar keert terug naar Nederlands-Indië. Hij heeft voor zijn nieuwe echtgenote verzwegen dat hij een dochter heeft. Als zij hem onverwacht nareist, leidt dit tot persoonsverwisselingen en misverstanden. De film is bijna geheel opgenomen in Nederland. Architect Wegerif bouwde in de Duivendrechtse Cinetone Studio’s de benodigde tropische interieurs en landschappen.

Documentaire filmbeelden geven een realistisch tijdsbeeld en geven inzicht hoe het leven in vooroorlogs Nederlands-Indië er uitzag. Het Filmmuseum organiseerde in het najaar van 2002 de presentatie “Van de kolonie niets dan goeds, Nederlands-Indië in beeld 1912-1942”. Hiermee werd het archief van het Koloniaal Instituut ontsloten. Op de gelijknamige DVD staan een aantal archieffilms in hun originele staat, onder andere RUBBERCULTUUR OP SUMATRA’S OOSTKUST (1917, 9 min., L.P. de Bussy).

Documentatie

• Klerk, Nico de, ‘Koloniale films zonder kolonialisme. Filmprogramma over Nederlands-Indië’, in:Skrien, jrg 34, nr. 10 (dec 2002/jan 2003), p 31-33.

• Ronald Ockhuysen, in de Volkskrant, 7-11-2002: “Op de dvd “Van de kolonie niets dan goeds” staan twaalf stille filmpjes die grotendeels afkomstig zijn uit de collectie van het Tropenmuseum. Korte zwart-witte filmpjes zijn het, een soort home movies, gemaakt door pioniers als Willy Mullens en Mannus Franken. De dvd bevat recent geconserveerd beeldmateriaal, waaruit een ongebreideld optimisme spreekt. De filmpjes werden gemaakt met als doel het thuisfront te imponeren. Drukke verkeersstraten, waar paard en wagen door nieuwe automobielen worden weggedrukt, staan in deze minidocumentaires symbool voor de vooruitgang.De verzameling, samengesteld door Mark-Paul Meyer, heeft op het eerste gezicht weinig om het lijf – het zijn vrolijke, naïeve verslagen, wat ook spreekt uit titels als Mina het dienstmeisje gaat inkoopen doen(1914) en Aankomst van een mail-stoomer te Tandjong Priok(1913). (-) Toch is de dvd waardevol. De filmpjes bieden de kans om vast te stellen hoe groot de afstand inmiddels is tot de jaren waarin kolonisatie nog een woord was met positieve bijklanken. De drukte in de haven van Batavia als bewijs van het goede Indische leven. Het heeft iets onwerkelijks, die trillende beelden van een samenleving die niet meer bestaat. Alsof een geschiedenisboek tot leven komt.”

Nederlands-Indië in films

Enkele ‘Indische’ films uit het Interbellum zijn:

1924 PETROLEUMFILM (opdrachtfilm van Willy Mullens)

1926 NAAR TROPISCH NEDERLAND (reisfilm van I.A. Ochse)

1929 MAHA-CYCLUS (trilogie van volkenkundige films van I.A. Ochse)

1930 DE KRIS (Goona Goona, an authentic melodrama of the isle of Bali)

1930 RIA RAGO, DE HELDIN VAN HET NDONA DAL (missiefilm van pater Simon Buis)

1933 DIE INSEL DER DÄMONEN (dr. Friedrich Dalsheim/ baron Viktor van Plessen)

1933 NAAR APO-KAJAN (H.F. Tillema)

1935 DE SUIKERFREULE (speelfilm van Haro van Peski)

1935 LEGONG, DANCE OF THE VIRGINS

1936 PAREH, EEN RIJSTLIED VAN JAVA (speelfilm van Mannus Franken/Albert Balink)

1936 RUBBER(speelfilm van Gerard Rutten)

1939 ’T SAL WAERACHTIG WEL GAEN! (opdrachtfilm Koninklijke Marine in Ned. Indië)

1939 TANAH SABRANG / Land aan de overkant (voorlichtingsfilm van Mannus Franken). Zie verder: Grasveld, Fons (red.) Tanah Sabrang, Land aan de overkant. Landbouwkolonisatie en wayang in een film van Mannus Franken, Amsterdam: Mannus Franken Stichting/ Koninklijk Instituut voor de Tropen/ Nederlands Film Instituut, 1988 (NFI-verkenningen nr. 43).

Enkele found footage films met archiefbeelden uit Nederland Indië:

1995 CINEMA PERDU (Peter Delpeut), met o.a. de anonieme amateurfilm ONZE INDISCHE REIS (1924).

1995 MOEDER DAO, DE SCHILDPADGELIJKENDE (Vincent Monnikendam).

1995 INDONESIË IN WORDING (Joop de Jong, over fotograaf Cas Oorthuys en filmer Charles Breijer)

1996 de videoserie ‘Tempo Doeloe’, Nederlands Filmarchief, Bilthoven, 1996, red. J.C. Lemster.

2002 BALI, DE MORGEN VAN EEN NIEUWE WERELD (Rien Hagen).

2002 TABEE, EEN REISFILM (Nico de Klerk & Frank Roumen).

2002 EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR TARAKAN (Karel Doing).

2019 ZE NOEMEN ME BABOE (Sandra Beerends).

Naoorlogse speelfilms over Nederlands-Indië

• MAX HAVELAAR (Fons Rademakers, 1976)

• OEROEG (Hans Hylkema, 1993),

• DE GORDEL VAN SMARAGD (Orlow Seunke, 1997).

Televisieseries:

• DE STILLE KRACHT (1974, gebaseerd op de gelijknamige roman van Louis Couperus, 1900)

• DE KRIS PUSAKA (1977-78, tvserie)

• IN NAAM DER KONINGIN (1996, geïnspireerd op o.a. De Hongertocht van M. H. Székely-Lulofs).

Enkele naoorlogse documentairefilms over Nederlands-Indië en Indonesië

1946 INDONESIA CALLING (Joris Ivens)

1984 HET LAND VAN MIJN OUDERS (Marion Bloem)

1994 HET MEER DER HERINNERING (Frans Hoeben & Lies Jansen)

1995 TABEE TOEAN. OP PATROUILLE IN NEDERLANDS-INDIË (Tom Verheul)

1995 SLAG IN DE JAVAZEE (Niek Koppen)

1995 DE BLINDE KAART. HERINNERINGEN AAN INDIË 1945-1962 (H.J.A. Hofland, Hans Keller)

1995 ONVOLTOOID VERLEDEN TIJD (eindexamenfilm Simcha de Haan)

1995 INDIËSTRIJDERS (Frans Bromet, Vpro)

1996 GEVANGEN OP JAVA (Jan van den Berg, over Willem Walraven)

1996 DE GROOTE POSTWEG (Bernie Ijdis)

2001 DE STAND VAN DE ZON (Leonard Retel Helmrich)

2002 EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR TARAKAN (Karel Doing)

2002 TILLEMA, DE MULTATULI VAN DE FOTOGRAFIE (Herman de Boer)

2004 DE STAND VAN DE MAAN (Leonard Retel Helmrich)

Plus de documentaires van Joop de Jong & Liane van der Linden, o.a. STILLE INTOCHT (1992); GESCHIEDENIS VAN EEN KEUZE (1995); DE INDISCHE DIASPORA, DEEL 1: DE BIRNIES, EEN INDISCHE FAMILIE UIT DEVENTER (1997).

Documentatie

• Themanummer Nederlands-Indië: GBG Nieuws 33 (zomer 1995).

• Themanummer Nederlands-Indië: Kleio no 8 (dec 2000).

• Dolk, Liesbeth (red.), De verbeelding van een koloniale oorlog, Amsterdam: Bert Bakker, 2001.

• Vos, Chris, ‘Een open zenuw. Televisie over de koloniale oorlog in Indië 1945-1950’, in: TMG nr. 2 (1999).

• Jansen Hendriks, G.A. Een voorbeeldige kolonie: Nederlands-Indië in 50 jaar overheidsfilms, 1912-1962, Amsterdam: UvA, 2014.

• http://indofilm.awardspace.com ; http://nederlands-indie.pagina.nl

• http://rogge174.speed.plnet.nl/films.htm(werkgroep Indische Na-Oorlogse Generatie)

• http://www.geocities.com/indischfilmarchief/index2.htm

• http://home.wxs.nl/~vdbroeke/alfa2.htm(overzicht van naoorlogse documentaires over Indonesië)