Pantserkruiser Potemkin (1925)

Copyright Featured Image and Page Header Image: Mosfilm.

PANTSERKRUISER POTEMKIN (S.M. Eisenstein, 1925) is een opdrachtfilm van de Sovjet-overheid.

Iin 1925 wilde men vieren dat het twintig jaar geleden was dat er in 1905 een aantal (mislukte) volksopstanden plaatsvonden.Het oorspronkelijke scenario was een veelomvattend panorama van wat er gebeurde in het jaar 1905. Onder druk van de korte deadline beperkte men zich tot de muiterij op een pantserschip. Eisenstein wilde niet een historisch correcte reconstructie maken. Hij had de ambitie om met zijn filmbeelden pathos op te wekken: sterke gemoedsaandoeningen te doen ontstaan bij het filmpubliek, de creatie van een collectieve emotie van verontwaardiging en revolutionair elan. Is dat gelukt? PANTSERKRUISER POTEMKIN is in elk geval een zeer compacte film, die het waard is keer op keer opnieuw te zien. Want er is sprake van een meesterlijke enscenering, met optimaal gebruik van de beeldcompositie, kadrering en montage.

Hier volgt een synopsis van de film.

1. Mensen en maden

De film opent met een aantal inleidende beelden: de Potemkin in open zee, een wild bruisende branding. Na de generiek start het verhaal: de bemanning ligt te slapen in de hangmatten. Een onderofficier loopt rond. Hij slaat zonder reden een van de jonge matrozen. Verontwaardiging in het vooronder. De dagelijkse routine begint: het geschut onderhouden, de eetzaal inrichten, de soep koken. Het vlees voor de soep is in ontbinding, er krioelen maden door. De scheepsarts keurt het vlees toch goed. De eetzaal blijft leeg, de matrozen weigeren de soep te eten. Ze geven de voorkeur aan een karig rantsoen van brood. Enkele matrozen doen de afwas, op een bord staat: “geef ons ons dagelijks brood”. Een grote pan met soep borrelt op het kookpunt.

2. Het drama op het schip

Bij het appèl wil de kapitein weten wie de soep eetbaar vond. Alleen de onderofficieren stappen naar voren. De kapitein dreigt de matrozen allemaal op te hangen. De matrozen groeperen zich rond de geschutstoren. Slechts een kleine groep blijft op het voordek, ingesloten door de officieren. De kapitein laat een vuurpeloton aantreden. De geweren richten zich op de weerloze matrozen die collectief geblinddoekt worden met een groot wit zeildoek. Op het hoogst van de spanning schreeuwt de matroos Vakulincuk: “Broeders! Op wie schieten jullie?”

De mariniers van het vuurpeloton weigeren op hun kameraden te schieten, ze laten hun geweren zakken en de muiterij begint. De kapitein achtervolgt matroos Vakulincuk over het gehele schip. In het tumult van de schermutselingen weet de kapitein een geweer te bemachtigen en hij schiet de matroos neer. Dodelijk getroffen valt Vakulincuk overboord en raakt daarbij verstrikt in een touw. De matrozen ontdekken hem, snellen toe, maar komen te laat: Vakulincuk stort levenloos in zee. Ze dragen zijn lijk via de boordtrap aan boord.

3. Een dode roept op

Met een motorsloep brengt de bemanning hun gevallen kameraad in de vroege ochtend aan land, waar ze hem bijzetten in een tentje aan de kade. Beelden van de haven van Odessa bij mist. Er komen steeds meer inwoners van de stad toestromen. Smalle trappen, een hoog viaduct, de pier. Een lange stoet mensen schuifelt langs het tentje. De rouw slaat om in woede. Vuisten worden gebald, heftige emoties, een man scheurt zijn hemd aan stukken.

4. De trappenscène

De bevolking brengt met zeilbootjes proviand naar de Potemkin. De achterblijvende burgers verzamelen zich op de brede, lange haventrap. Kinderen, vrouwen en invaliden wuiven naar de boot. De rode vlag wappert in top, ze applaudisseren. “Plotseling…” soldatenlaarzen stampen in strak gelid de trap af, ze vuren salvo na salvo af. In wanorde vlucht iedereen weg. Totaalopnamen van de massa worden afgewisseld met close-ups van individuen: een moeder ziet hoe haar zoontje vertrapt wordt door de menige, ze loopt met haar kind in haar armen tegen de mensenstroom in. Ze doet vergeefs een emotioneel beroep op de soldaten om te stoppen. Een vrouw met een knijpbril gelooft nog in praten, maar een kogel treft haar recht in het gezicht. Een jonge moeder valt dodelijk getroffen neer, waardoor ze haar kinderwagen in beweging zet. De kinderwagen rolt stuurloos naar beneden, een jongeman kijkt verschrikt toe. Aan boord van de Potemkin vuurt men op de stad, een gebouw stort in. Het schip kiest daarna open zee (omdat de vloot er aan komt). Korte opnamen van drie leeuwenbeelden: eerst slapend, dan zittend, dan brullend.

5. Ontmoeting met de vloot

Nacht en vroege schemering. We zien matrozen waken, of een ongemakkelijk hazenslaapje doen. Officieren en matrozen delen hetzelfde vertrek. De zee is nog leeg. De bemanning treft koortsachtig voorbereidingen. Het schip gaat volle kracht vooruit (trillende manometers, schuimend kielzog). Het geschut staat op scherp. De vloot komt in zicht. Dreigende geschutslopen. De situatie spiegelt de dreiging van het vuurpeloton op het voordek. De vloot laat de Potemkin passeren, de matrozen op de andere schepen weigeren op de muiters te schieten. Een matroos kijkt blij op, tussentitel: “broeders!”. Het geschut zakt. De Potemkin vaart ongehinderd door.

Pantserkruiser Potemkin (Bronenosez Potyomkin).SU 1925, 75 min, zw/w. Regie: S.M. Eisenstein

Vertoningen:

• 7 april 1986 in Muziekcentrum Vredenburg, met de originele partituur van Meisel, uitgevoerd door het Brabants Orkest.

• 17 januari 1996 in LantarenVenster, met de score van Eduard Meisel op geluidsband.

• 28 november 2010 in LantarenVenster, met de jazz score uitgevoerd door Matt Darriau en het Paradox Trio. In december 2008 was deze uitvoering al gepresenteerd in vijf Nederlandse filmtheaters en het Filmmuseum.

• 14 januari 2013 in filmhuis Lumen (Delft), zwijgend. De 35mm-kopie van EYE is de reconstructie van de Moskou versie, gemaakt door de Deutsche Kinemathek (Berlijn).

• 21 oktober 2013 in het Haags Filmhuis, met muzikale begeleiding door Yvo Verschoor (piano).

• 13 september 2017 in Lantarenvenster, begeleid door Kevin Toma. In het kader van het Gergjev festival.

POTEMKIN ging in december 1925 in Moskou in première. Enkele maanden daarna volgde de presentatie in Berlijn (april 1926). De film werd bijgeschaafd om een roulement in de grote bioscopen mogelijk te maken en werd toen voorzien van een muziekscore van Eduard Meisel. Deze score is in 1986 gereconstrueerd door het Brabants Orkest. Er bestaat (sinds 1975) ook een posthuum samengestelde score met muziek van Dimitri Sjostakovitch (fragmenten uit vijf van zijn symfonieën) en een score van de Sovjet componist Nikolai Krjoekov.

Kevin Toma: “De Oostenrijkse componist Edmund Meisel (1894-1930) schreef een orkestscore die even spannend als socialistisch is en evenveel oor heeft voor zowel de structuur van de film (drie lange crescendo’s) als de opbouw van afzonderlijke scènes (Eisenteins op contrapunt gebaseerde montagetheorieën worden bijna hoorbaar) en kleine details (een smaakvolle dosis mickeymousing). Zie en hoor bijvoorbeeld de slotsequentie, waar de door de bemanning gemuite Potemkin afstevent op een duel met de tsarenvloot. ‘De muziek voor dit fragment moet ritme zijn, ritme, ritme en, boven alles, ritme’, adviseerde Eisenstein; de score laat dan ook de scheepsmotoren in het slagwerk pompen en razen, het uptempo van de schnitts als partituur hanterend.
Het ging mis tussen Eisenstein en Meisel bij een besloten voorstelling in de Londense Film Society. De Britse versie van de film was dankzij de censuur veel korter dan de score, en Meisel liet de projector langzamer lopen om beeld en geluid toch nog enigszins bijeen te houden – tot vermaak van het publiek, en tot grote ergernis van Eisenstein. Exit Meisel, wiens score tot eind vorige eeuw verloren werd gewaand. Tot die tijd was de film enkel in verhaspelde vorm te bekijken, begeleid door een door de Sovjets samengestelde collage van Dimitri Sjostakovitsj’ vijfde, achtste, tiende en elfde symfonieën. De combinatie van deze twee kunstenaars, die elkaar bewonderden en inspireerden, werkt vaak prima. Dikwijls hoor je echter dat die muziek niet specifiek bij deze beelden hoort en andersom – vooral wanneer de ene symfonie bruut wordt afgebroken om plaats te maken voor de volgende. “ Kevin Toma, in: De Filmkrant 269 (september 2005), URL: http://www.filmkrant.nl/av/org/filmkran/archief/fk269/fmuzi269.html.

Verder lezen

• De film bestaat uit vijf akten, de opbouw bespreekt Eisenstein in zijn opstel “Organische eenheid en pathos in de compositie van de film Pantserkruiser Potemkin”, geschreven in 1939. Beschikbaar in Engelse vertaling: Notes of a Film Director, New York: Dover Publications, 1970, pp 53-61 (ed. Richard Griffith).

• Eisenstein blikte in 1945 terug op de productie van de film Pantserkruiser Potemkin, in zijn opstel “De vijf apostelen”. Beschikbaar in Engelse vertaling: Notes of a Film Director, New York: Dover Publications, 1970, pp 18-31 (ed. Richard Griffith).

Beide teksten zijn ook in een Duitse vertaling beschikbaar: Schriften 2, München: Hanser Verlag, 1973 (ed. Hans Joachim Schlegel).

• Mayer, David (ed.) Potemkin: A Shot by Shot Presentation, New York: Grossmann, 1972.

• Marshall, H. (ed.) The Battleship Potemkin, New York: Avon, 1978.

• Bordwell, David, The Cinema of Eisenstein, New York: Routledge, 2005, pp. 61-79.

• Barna, Yon, Eisenstein, London: Secker & Warburg, 1966, pp. 90-113.

• Swallow, Norman, Eisenstein: A Documentary Portrait, London: Allen & Unwin, 1978, pp. 48-56.

• Leyda, Jan & Zina Voynow, Eisenstein at Work, New York: Pantheon Books/ Museum of Modern Art, 1982.

Internet

• Bergan, Ronald, ‘The Battleship Potemkin Comes Out of the Closet’ (24 april 2011), URL: http://www.theartsdesk.com/film/battleship-potemkin-comes-out-closet.

• Sergio López Figueroa, ‘Edmund Meisel: A Composer for the Silents’, 1995, URL: http://www.bigbang-lab.com/pdf/art_Meisel_potemkin.pdf.

• blogger Chris Edwards over Battleship Potemkin: http://silent-volume.blogspot.com/2010/11/battleship-potemkin-1925.html

• http://sovietmovies.blogspot.nl/2012/06/sergei-m-eisenstein-bronenosets.html#more

P.S. in 1926 maakte regisseur Barsky een speelfilm over de Potemkin: DE ZWAARSTE BEPROEVING. Deze film is nu in vergetelheid geraakt.