Featured Image and Page Header Image: Collection Eye Filmmuseum, Amsterdam. Copyright: Sovkino.
Oblomok Imperii imponeert meer dan ooit
Regisseur Friedrich Ermler is een onbekend gebleven grootmeester van de zwijgende cinema. Zijn meesterwerk Oblomok Imperii (Fragments of an Empire) maakte hij in 1929, op 31-jarige leeftijd. Hoe is deze film bewaard gebleven? En welke indruk maakt deze film op de toeschouwer negentig jaar later?
De restauratie
De film werd in 1929 wereldwijd vertoond, zodat op een aantal plaatsen filmkopieën bewaard zijn gebleven. Om te beginnen bij Gosfilmofond, het Russisch filmarchief natuurlijk. In de jaren vijftig werd de originele nitraatkopie overgezet op celluloid. Ongetwijfeld is dit gebeurd vol bezieling om het filmerfgoed te behouden, maar het beeldformaat werd verknoeid omdat er standaard ook ruimte voor een geluidsspoor werd gemaakt. Deze ingreep was onomkeerbaar want het origineel werd weggegooid.
De kopie in het archief van Eye Filmmuseum bleek wel een compleet beeld behouden te hebben, maar de kopie bleek niet volledig. Iemand in Nederland heeft zitten knippen, onder andere het Jezusbeeld met gasmasker werd verwijderd. Er was dus sprake van stomme censuur, onduidelijk is van wie precies. De tussentitels werden in het Nederlands vertaald, maar soms ook weggelaten of juist aangevuld en de typografie werd aangepast. Dat zijn arrogante ingrepen, zoals de medewerkers van de Filmliga vaker deden. Achteraf gezien is hier sprake van een onbegrijpelijke bemoeizucht en lompe betweterij. Het beste is deze ingrepen stilzwijgend terug te draaien. Gelukkig is dat mogelijk, met behulp van onder andere een Zwitserse filmkopie en papierendocumentatie in Russische archieven.
In 2018 kon dankzij internationale samenwerking de complete en correcte versie van Oblomok Imperii gepresenteerd worden. Het mooiste moment van triomf gebeurde in januari 2019, toen ook de gereconstrueerde originele pianoscore van componist Vladimir Deshevov door Daan van den Hurk werd uitgevoerd. Het was een overweldigende presentatie van een imponerende film.
Een meesterwerk
Oblomok Imperii is aan de ene kant te beschouwen als een zoveelste propagandafilm die de zegeningen van de Sovjet-maatschappij verheerlijkt, maar aan de andere kant is het ook een subtiel menselijk drama. Ermler maakt van zijn hoofdpersoon Ivan een psychologisch uitgediept karakter, die een zeer overtuigende ontwikkeling meemaakt. Aan het begin van de film is hij totaal uitgeput en afgestompt door shell-shock, langzaam ontworstelt hij zich aan zijn oorlogstrauma en ziet hij zich geconfronteerd met de nieuwe wereldorde van het communisme. Hoe pakt Ermler dit aan? Hier volgt een korte toelichting.
(1) Aan het begin van de film is het 1918, er heerst burgeroorlog in de Sovjet-Unie. Het Rode Leger boekt verliezen, op een klein stationnetje worden middenin de nacht, in de vliegende sneeuwstorm, een wagonlading soldatenlijken op het perron neergelegd. Deze beelden vormen het krachtige begin van een dramatische film: woorden zijn hier niet nodig. Het verhaal start met de simpele Ivan en een vrouw, ze beroven de lijken behoedzaam van hun laarzen; de doden hebben er immers toch niets meer aan. Dan beweegt een van de doden, de jongen leeft nog. Hij heeft dorst, vreselijke dorst! De jongen wordt in een schuur gelegd, aan zijn lot overgelaten. In de schuur ligt een zogende hond. De jongen schuift de puppies opzij en laaft zich aan het hondenzog. Het Witte leger overmeestert het station, de officier verschijnt sadistisch grijzend in de schuur en schiet de hond dood. Beng! het verhaal staat meteen als een huis. Regisseur Ermler zet de start van zijn verhaal neer in heldere, beklijvende beelden. We worden vakkundig nieuwsgierig gemaakt: hoe zal het verder gaan met deze mensen?
(2) Tien jaar later: het kleine stationnetje is veranderd in een gemoedelijke halteplaats, de simpele Ivan loopt er nog steeds rond. Hij is sinds de oorlog zijn geheugen kwijt en weet zelfs zijn eigen naam niet. Dan ziet hij een vrouw in een passerende trein, zij brengt een schok bij hem teweeg. Beeldflarden van zijn verleden flitsen voor zijn ogen. Langzaam beseft Ivan dat hij ooit onderofficier in het leger van de tsaar was. In de sneeuw ontstond een verbroedering tussen hem en een Duitse soldaat, dat wordt aan beide zijden niet gewaardeerd door de bevelvoerders. Ermler maakt hallucinerende herinneringsbeelden van de loopgraven, grimmig en grafisch, in compositie en belichting gewaagd, grote contrasten en grove korrel. Een grote legertank walst alles kapot.
(3) Ivan keert terug naar St. Petersburg. Hij herinnert het zich nu goed: daar woont hij, en de passerende vrouw was zijn echtgenote! Dan volgt de mooiste passage in de film: Ivan loopt verbouwereerd rond in een stad die hij nauwelijks herkend. Waar vroeger zijn schamele hut stond, zijn nu grote flatgebouwen verrezen. Verdwaast zit hij in de tram, alles duizelt voor zijn ogen. Tot zijn verbazing ziet hij een legerofficier gemoedelijk praten met een soldaat. Onbestaanbaar! Overal staan standbeelden van Lenin. Wie is die vent?
(4) Zijn wanhopige zoektocht leidt hem naar zijn vroegere baas, een fabrieksdirecteur. Deze man is nu een uitgerangeerde kapitalist, een meelijwekkend triest figuur in een keurige huiskamer. Hij kan niets doen voor Ivan, hij kan hem alleen aanraden naar de voorzitter van de arbeidersraad te gaan. Ivan gaat naar de fabriek waar hij vroeger werkte.
(5) Op de werkvloer komt de retoriek van de Sovjetpropaganda echt goed op gang: we zien de communistische heilstaat in volle glorie. Iedereen heeft er goed te eten, de douches zijn eersteklas en er zijn hoogtezonnen. De fabriek heeft prachtige machines, iedereen werkt met plezier, in een eindeloze collectieve vreugde. Er is wel een enkele alcoholist, maar die kwalijke randfiguur wordt streng gecorrigeerd. Ivan heeft tien jaar stil gestaan, hij heeft nog geen benul van de nieuwe orde. Ivan begrijpt er niets van: wie is er nu de baas hier? De voorzitter van de arbeidersraad is natuurlijk niemand minder dan de jonge soldaat die ooit op een stationnetje werd gered door de moedermelk van een hond. Deze energieke sympathieke jongeman begeleidt Ivan in zijn bewustwording van het reëel bestaande socialisme.
(6) Ivan leert snel: hij ontwikkelt zich tot een evenwichtige arbeider vervuld met de juiste ideologische overtuigingen. Dan volgt tenslotte de laatste stap: hij vindt eindelijk zijn vroegere echtgenote. Deze confrontatie is aangestuurd door de baas van Ivan. De filmtoeschouwer is al op de hoogte: ze is hertrouwd met een man, die zich laat kennen als een stereotype schoft, met slechts een dun vernisje beschaving dat al snel van hem afvalt. Hij is het soort man die op de kapstok een hoed heeft hangen, maar bij publieke gelegenheden een pet draagt. Hij predikt in spreekbeurten op gloedvolle wijze de gelijkheid van de vrouw, maar gedraagt zich thuis als de ergste huistiran. Ivan staat opeens in hun salon. De confrontatie met deze huichelaar is fel, maar Ivan beheerst zich en vertrekt. Hij kijkt rond en ziet “fragmenten van een wereldrijk” (de titel van de film). Ongelooflijk maar waar: de film heeft op het persoonlijke vlak een open einde. Geen happy end dus als slotbeeld, maar de constatering “dat er nog veel te doen is, kameraden”.
Documentatie
Oblomok imperii. (Internationale titel: Fragments of an Empire. Nederlandse titel: De man die zijn geheugen verloor). Sovjet-Unie 1929, 110 minuten (zes akten). Regie: Friedrich Ermler (Vladimir Markovich Breslav).
Vertoningen in Nederland
-
Bij de Nederlandse Filmliga (onder de titel De man die zijn geheugen verloor ook bekend onder de Duitse titel ‘Der Mann der sein Gedächtnis verlor’) op 20 mei 193 (Utrecht, Vreeburg Bioscoop), Rotterdam (Corso) en Amsterdam (De Uitkijk), met een herhaling in Rotterdam (Grand Theatre) op 29 januari 1933, zie: cinemacontext.nl. Tevens bij de Vereniging van Vrienden van de Sovjet-Unie (VVSU), in onder andere Amsterdam (een kunstfilm-ochtend in Cinema Royal met Inflation (Hans Richter, 1928) en Boy (Dick Laan, 1929) als voorprogramma), Amersfoort (13 oktober 1932), Haarlem (30 november 1932) en Zandvoort.
-
LantarenVenster, Rotterdam 11 februari 2005, onderdeel van de serie STILTE AUB. Muzikale begeleiding: Martin de Ruiter (accordeon), Annie Tangberg (cello), Alan Belk (zang). Composities van o.a. Borodin en Tchaikovsky.
-
Eye Filmmuseum, Amsterdam 15 december 2013. Muzikale begeleiding door ensemble ‘Miró Move’, bestaande uit: Paul Maassen (piano, composities), Ad Colen (tenorsax en sopraansax), Bert Lochs (trompet, bugel), Mark Alban Lotz (fluiten), Coen Kaldeway (basklarinet).
-
Eye Filmmuseum, Amsterdam 26 mei 2018. Muzikale begeleiding door Colin Benders (Kyteman) met synthesizers. Gerestaureerde filmversie.
-
Nederlands Silent Film Festival, 12 januari 2019, met een inleiding door Elif Rongen-Kaynakci. Gerestaureerde filmversie, begeleid door pianist Daan van den Hurk die de gereconstrueerde originele score van Vladimir Deshevov meesterlijk uitvoerde.
Verder lezen
-
Bagrov, Peter (2007) ’Ermler, Stalin, and Animation: On the Film The Peasants (1934)’, in: KinoKultura 15 (January 2007). URL: http://www.kinokultura.com/2007/15-bagrov.shtml
-
Mayne, Judith (1989) Kino and the Woman Question: Feminism and Soviet Silent Film, Columbus: Ohio State UP, pp. 130-153. Full text online: http://kb.osu.edu/dspace/handle/1811/24648
-
Youngblood, Denise J. (1992) Movies for the Masses. Popular Cinema and Soviet Society in the 1920’s, New York: Cambridge UP.
-
Youngblood, Denise J. (1985/1991) Soviet Cinema in the Silent Era, 1918-1933, Austin: University of Texas Press.
Le Giornate del Cinema Muto Pordenone 2011
-
http://www.cinetecadelfriuli.org/gcm/ed_precedenti/screenings_recorden.php?ID=6740
-
https://anttialanenfilmdiary.blogspot.com/2011/10/oblomok-imperii-fragment-of-empire.html
San Francisco Silent Film Festival 2018
DVD release
-
http://www.davidbordwell.net/blog/2019/08/04/two-more-classics-from-flicker-alley/(Kristin Thompson)
