Copyright Featured Image and Page Header Image: Universum Film (UFA).

De verstoorde orde

Het verhaal van Metropolis is een romantisch sprookje, dat zich toevallig afspeelt in een stad in een onbestemde sombere toekomst, in plaats van een duister bos in een vaag verleden.

 

Een kolossale film

Metropolis (Fritz Lang, 1927) is een beroemde film, een erkend meesterwerk. De naamsbekendheid was meteen vanaf het begin groot. De première in 1927 was een grote gebeurtenis, zoals we die heden ten dage, ruim negentig jaar later, niet meer meemaken. Het scenario van Thea von Harbou werd als vervolgverhaal gepubliceerd in een geïllustreerd tijdschrift en verscheen ook in boekvorm. De productietijd was extreem lang: anderhalf jaar (17 maanden), met inzet van duizenden figuranten. Er werden gigantisch veel takes gemaakt. Geen wonder dat de kosten stegen tot vier keer hoger dan begroot. De eindmontage besloeg uiteindelijk ‘slechts’ 4.189 meter 35mm-film (dat is circa 153 minuten, bij een projectiesnelheid van 24 beelden per seconde).

Na de glorieuze première in het Ufa-Palast am Zoo (met 2.500 gasten) werd de film maandenlang vertoond in de bioscoop op de Nollendorfplatz die van gevel tot zaal helemaal in het teken stond van Metropolis. In economisch opzicht was de film echter een verliespost.

Metropolis groeide uit tot een canonieke film. Twee algemene vragen zijn dan interessant: Welke invloeden hebben de makers ondervonden in 1927 bij de ontwikkeling van hun film? En: welke invloed heeft hun film gehad, sinds 1927?

Herkenning van inspiratiebronnen

Fritz Lang volgde een opleiding architectuur in zijn geboortestad Wenen en begon daarna een opleiding schilderkunst in Parijs. Hij verhuisde naar Berlijn en begon als scenarioschrijver. Hij had voorafgaand aan Metropolis al elf films geregisseerd, waaronder de tweedelige film Die Nibelungen (1924) en Dr. Mabuse, der Spieler (1922).

Zijn werk staat in de traditie van de Duitse romantiek en de uitingen van Duits Expressionisme, in schilderkunst, theater en film. Het is heerlijk griezelen bij enge verleiders en onverantwoordelijke gezagdragers.

• Lotte H. Eisner schetst de inspiratiebronnen op het vlak van schilderkunst en de invloed van theaterregisseur Max Reinhardt. Ook over Metropolis heeft ze een aantal inzichtelijke opmerkingen neergeschreven. Lotte Eisner is een filmcritica en kunsthistorica die naar Frankrijk uitweek en na de oorlog bij de Cinemathèque Francaise werkzaam was. In 1952 publiceerde ze haar terugblik op de Duitse cinema van de jaren twintig, met als titel l’Ecran démoniaque. Het boek is ook in het Engels en in het Duits vertaald, respectievelijk als The Haunted Screen en Die dämonische Leinwand. Deze bijzondere monografie heeft een tijdloze waarde en is nog steeds makkelijk verkrijgbaar.

Metropolis staat ook in de politieke context van de onzekere en roerige tijden in de jaren twintig, de maatschappelijke trauma’s en onrust in de Weimar Republiek.

• De Duitse filmcriticus Siegfried Kracauer publiceerde in 1947 in Amerika een geruchtmakend boek: From Caligari to Hitler, waarin hij een aantal lijnen uitzet, vanuit het perspectief van psychologie en sociologie. Hij verbindt de tijdsgeest met de filmproductie. Over Metropolis schrijft hij slechts zijdelings. Dat is opmerkelijk, want als ergens massahysterie in al zijn gruwelijkheid te zien is, dan is het wel in Metropolis.

Voor het beeld van een futuristische stad werd Fritz Lang beïnvloed door zijn bezoek aan New York in 1924. Decorontwerpers Otto Hunte, Erich Kettelhut en Karl Vollbrecht lieten zich inspireren door het werk van avant-gardistische architecten zoals Walter Gropius, Mies Van der Rohe, Bruno Taut, Le Corbusier (Plan Voisin, 1925) en de Italiaanse Futuristen Antonio Sant’Elia (Città Futurista,1914) en Virgilio Marchi.

Nog een duidelijke inspiratiebron: Metropolis is ook een erg letterlijke uitbeelding van een klassiek dialectisch marxistisch wereldbeeld, met een kloof tussen kapitaal en arbeid. Aan de ene kant staat de bovenwereld van de industriëlen (de decadente uitbuiters, de bovenbazen), aan de andere kant staat de onderwereld van het proletariaat (de onderdrukte arbeiders, de loonslaven).

De tweedeling tussen bovenwereld en onderwereld is wellicht een erg simpele tegenstelling, maar het zet me toch aan het denken. Fritz Lang en zijn team laten zich kennen als humanisten, ze hebben geen politiek pamflet gemaakt. Hun film staat open voor interpretatie. De orde werd verstoord en hersteld, maar de vraag is of er sprake is van een echt herstel. En hoe ordelijk was de oorspronkelijke orde? Na afloop van elke vertoning kan een interessant foyergesprek ontstaan. Hoe actueel is deze film, is het verhaal ook op te vatten als commentaar op het heden?

Herkenning van de impact

Metropolis werd vele malen herontdekt door nieuwe generaties. Verwijzingen naarMetropoliszijn te vinden in diverse muziekvideo’s:

• Kraftwerk –Metropolis (1978)
• Pink Floyd –Another Brick in the Wall (1979)
• Queen – Radio Gaga (1984)
• Madonna – Material Girl (1984); Express Yourself (1989)
• Janelle Monáe – Metropolis (2003)

Enkele speelfilms die verwijzen naar Metropolis:

• High Treason (Maurice Elvey, 1929)
• Just Imagine (David Butler, 1930)
• Blade Runner (Ridley Scott, 1982)
• A/I.Artifical Intelligence (Steven Spielberg, 2001)
• Metropolis (Rintaro, 2001), based upon the manga graphic novel of Osamu Tezuka
• 2046 (Wong Kar-wai, 2004)

Een aantal elektro-producers, popbands en muziekensembles maakten een eigen soundtrack voor Metropolis:

• Giorgio Moroder (1984)
• Jeff Mills (2000)
• Alloy Orchestra (2010)
• Dieter Moebius (2017)
• Factory Floor (2017)

De gerestaureerde versie

Metropolis is in verbrokkelde vorm overgeleverd. De oorspronkelijke lengte bij de première is wel goed gedocumenteerd door de orkestscore (en het formulier van de filmkeuring). De restauratie van Metropolis begon in de DDR, werd in de jaren tachtig overgenomen door Enno Patalas van het Filmmuseum München. De digitale restauratie werd in 2001 gedaan door Martin Koerber in opdracht van de Murnau Stiftung in Wiesbaden. Ik heb een DVD met een ‘Studienfassung’ uit 2005, waar alle lacunes in exacte lengte met zwarte beelden ingevuld, met een interactieve optie om foto’s en teksten op te roepen. De orkestscore is met een bewerking voor piano vierhandig uitgevoerd. In 2008 volgde de sensationele vondst van verloren gewaande scènes in het filmarchief van Buenos Aires (Argentinië). De meest volledige gerestaureerde versie dateert nu van 2010, die gepresenteerd werd op de Berlinale. Lengte: 147 minuten (circa 2,5 uur).

De oorspronkelijke orkestscore geschreven door componist Gottfried Huppertz (1887-1937) is hersteld. Hij ondersteunt de beelden met imposante Wagneriaanse klanken maar vlecht daar ook grootsteedse jazz tussendoor in de scènes in de nachtclub van Metropolis. Het is wel flauw dat hij bij de opstand van de arbeiders steeds nadrukkelijk verwijst naar het Franse volkslied, de Marseillaise.

Documentatie

Books (English)

• Elsaesser, Th. (2000) Metropolis. London: British Film Institute.

• Gunning, T. (2000) Metropolis: The Dance of Death, in: ibidem, The Films of Fritz Lang: Allegories of Vision and Modernity. London: British Film Institute, pp.52-83

• Kaes, A. (2009) ‘Metropolis (1927): City, Cinema, Modernity’, in: Isenberg, N (ed.) Weimar Cinema: An Essential Guide to Classic Films of the Era, New York: Columbia UP, pp. 173-191.

• Minden, M. & H. Bachmann (eds. 2002) Fritz Lang’s Metropolis: Cinematic Visions of Technology and Fear. Rochester, NY: Camden House

Internet

• https://www.filmportal.de/en/topic/fritz-langs-metropolis-over-time

• http://www.openculture.com/2016/08/read-the-original-32-page-program-for-fritz-langs-metropolis-1927.html

• http://www.davidbordwell.net/blog/2010/04/05/metropolis-unbound/

• https://deepfocusreview.com/definitives/metropolis/

• https://unaffiliatedcritic.com/2013/02/metropolis-1927-independent-study-in-world-cinema/

Books (German)

• Elsaesser, Th (2000) Metropolis: Der filmklassiker von Fritz Lang. Hamburg/Wien: Europa Verlag.

• Latell, F. & W. Sudendorf (eds. 2010) Fritz Langs Metropolis.Munich: Belleville.

Internet

• https://www.filmportal.de/film/metropolis_6329d4cc9d134d2386233262b52d274d

• https://www.filmportal.de/nachrichten/metropolis-restaurierung-abgeschlossen

Orkest-score

De oorspronkelijke orkestscore werd geschreven door componist Gottfried Huppertz (1887-1937).

• http://fimumu.com/huppertz/

• https://www.frankstrobel.de/en/texte-von-frank-strobel/metropolis.html

• Francesco Finocchiaro & Leo Izzo (2019) ‘The Sound of the Nightmares: On the Jazz Music in Fritz Lang’s Metropolis’. In: Emile Wennekes & Emilio Audissino (eds. 2019) Cinema Changes: Incorporations of Jazz in the Film Soundtrack, Turnhout: Brepols, pp. 203–218.

Enthousiaste toeschouwersreacties

• https://decorrespondent.nl/731/wat-het-futurisme-van-metropolis-1927-vertelt-over-onze-tijd/26229742-c590c722

• https://www.imdb.com/title/tt0017136/reviews?ref_=tt_ql_3

Deze blogtekst is de weerslag van de inleiding die ik mocht geven bij de vertoning op 11 juni 2019 in Lantarenvenster, Rotterdam.