Skip to main content

M – eine Stadt sucht einen Mörder (1931)

By September 3, 2019May 19th, 2023Notes on film
Copyright Featured Image and Page Header Image: Nero Film AG.
Inhoud
  1. Het perspectief van tijdgenoten
  2. De restauratie van de film
  3. Het 21e-eeuwse perspectief
  4. Documentatie

 

  1. Het perspectief van tijdgenoten

Wat zouden de mensen gedacht hebben die in de zaal zaten bij de feestelijke première van M – eine Stadt sucht einen Mörder op 11 mei 1931 in de bioscoop UFA Palast am Zoo?

De echo van de actualiteit

Als eerste beeld verschijnt een titelkaart met een grote letter M op een dramatisch geheven hand, een onheilspellend en raadselachtig brandmerk. Het blijkt de M van Mörder te zijn. Voor de filmtoeschouwers in 1931 vormde de film ten eerste een huiveringwekkende herinnering aan een reeks recente krantenberichten rondom seriemoordenaars in Duitsland, onder andere over de seriemoordenaar Fritz Haarmann die in een geruchtmakende rechtszaak in 1925 ter dood werd veroordeeld. Over hem ontstond ook een populair kinderrijmpje. De beginscène van de film bevat een variatie hierop:

“Warte, warte nur ein Weilchen,
bald kommt Haarmann auch zu Dir,
mit dem kleinen Hackebeilchen,
macht er Schabefleisch aus Dir.
Aus dem Kopf da macht er Sülze,
aus dem Bauch da macht er Speck,
aus den Beinen macht er Eisbein
und das and’re schmeißt er weg.”

In de pers verschenen polemieken over de vraag of de film als een pleidooi voor de doodstraf beschouwd kon worden, of juist het tegenovergestelde.

Een vroege geluidsfilm

Ten tweede zullen de vertoningen vanM – eine Stadt sucht einen Mörder in 1931 voor veel bezoekers een nieuwe kijkervaring opgeleverd hebben, want het is de eerste geluidsfilm van Fritz Lang. Voor de meeste bioscoopbezoekers van toen was een geluidsband bij een film nog betrekkelijk nieuw, want deze techniek was pas vanaf 1927 mogelijk. Der Blaue Engel(Josef von Sternberg, 1930) was één van de eerste Duitse geluidsfilms.

Filmjournalisten zoals Rudolf Arnheim waren niet enthousiast over de toevoeging van geluid, ze vonden het een verarming van het medium. Cinema moest volgens hen een volledig visuele vormgeving behouden. Inderdaad waren veel van de eerste geluidsfilms minder dynamisch dan de grote zwijgende films, geluid werd als illustratie van het verhaal gebruikt of waren gewoon statische plaatjes bij liedjes.

Fritz Lang gebruikt de mogelijkheden van geluid echter meteen meesterlijk. Zelfs Arnheim moet enigzins zuinig toegeven dat “[-] die Mittel des Tonfilms sind zuweilen mit Geschick ausgenutzt” (The tools of sound film are occassionally used with skill).

Filmcriticus Siegfried Kracauer bespreekt de film wel volledig enthousiast in zijn bekende boek From Caligari to Hitler: A Psychological History of the German Film (1947).

Bekende gezichten

De bezoekers zagen in M – eine Stadt sucht einen Mörder een aantal bekende gezichten uit het Berlijnse theater. Toneelacteur Peter Lorre maakte zijn filmdebuut met zijn hoofdrol in M – eine Stadt sucht einen Mörder. Vanwege zijn Joodse afkomst moest hij kort daarna Duitsland ontvluchten. In Hollywood maakte hij vervolgens een indrukwekkende filmcarrière.

Ook de bijrollen in M – eine Stadt sucht einen Mörder waren goed bezet met aan de politiekant de acteurs Otto Wernicke (Kriminalkommissar Lohman) en Theodor Loos (Kriminalkommissar Gröber) en aan de boevenkant zijn onder andere Friedrich Gnass, Paul Kemp, Fritz Odemar en Theo Lingen te zien als louche types. De bardame van Crocodile Club wordt vertolkt door Rosa Valetti.

De grote baas bij de boeven wordt gespeeld door acteur Gustaf Gründgens, die in de jaren dertig in een nog beperkt aantal films gespeeld had. Hij koos later voor samenwerking met de nazi’s en werd een boegbeeld van collaboratie. Heinrich Mann baseerde zijn roman Mephisto (1956) op zijn levensverhaal (deze sleutelroman werd verfilmd in 1981). Zijn succes als acteur en regisseur in zowel het Duitse theater als film was groot, maar het had een hoge prijs.

De regisseur en zijn oeuvre

Het tweede tekstbeeld van de film bevat de zelfverzekerde vermelding “Ein Fritz Lang Film”, zonder verdere credits. Regisseur Fritz Lang was voor de bezoekers van de première een bekende naam. In de jaren twintig had hij bijna elk jaar een speelfilm gemaakt, de meeste in samenwerking met zijn toenmalige echtgenote Thea von Harbou. In 1931 was Fritz Lang 41 jaar oud en stond hij op de top van zijn kunnen, na het vervaardigen van bij elkaar ruim een dozijn spraakmakende films. Hij was in 1918 naar Berlijn verhuisd, op 28-jarige leeftijd. De Eerste Wereldoorlog maakte hij mee als Oostenrijkse dienstplichtige, want hij was in 1890 in Wenen geboren. Aanvankelijk ging zijn belangstelling uit naar de beeldende kunst en studeerde hij onder andere aan de kunstacademie van Parijs. Daarna kwam hij bij de film terecht via producent/regisseur Joe May. Ook producent Erich Pommer herkende het talent van Fritz Lang en nodigde hem uit naar Berlijn te verhuizen. Een van de vroege hoogtepunten in zijn carrière was de zwijgende film Dr. Mabuse, der Spieler (1922), waarin een grimmig beeld van het eigentijdse Duitsland wordt gegeven. Een waanzinnige geleerde blijkt een meestermisdadiger te zijn met een gestoorde geest. Metropolis(1927) was zijn grootste project van deze periode, maar commercieel gezien was het een flop. Ook zijn twee laatste zwijgende films, Spione (1928) en Die Frau im Mond (1929) waren niet succesvol.  M – eine Stadt sucht einen Mörder werd daarom niet geproduceerd door de Ufa-studio, maar door de kleinere productiemaatschappij Nero.

De laatste film die Fritz Lang in Duitsland maakte is Das Testament des Dr. Mabuse (1933), een vervolg op zijn eerdere misdaadfilm Dr. Mabuse, der Spieler (1922). De hoofdpersoon is opnieuw de charismatische psychopaat Dr. Mabuse. Ook deze film geeft een grimmig beeld van een samenleving die eenvoudig ontregeld kan worden. Chaos en collectieve paniek ligt vlak onder het oppervlak van burgerlijke beschaving. Geeft Fritz Lang met deze film een vlammend vaarwel met een duidelijke waarschuwing voor de achterblijvers in Duitsland, of is het gewoon een fijn huiveringwekkend misdaadverhaal waarin hij zijn eerder gehanteerde thema’s varieert? Interviews met Fritz Lang leveren geen eensluidend uitsluitsel. Wel is te constateren dat het maatschappelijk leven in de grote stad in veel films van Fritz Lang gedomineerd wordt door een verstoorde orde en overspannen emoties die moeilijk te kalmeren zijn. Het gevaar van manipulatie en massahysterie is bijvoorbeeld ook aanwezig in zijn latere Amerikaanse film noirs, zoals Fury (1936) en Manhunt (1941).

Het zal duidelijk zijn: het is opnieuw tijd voor een Fritz Lang retrospectief, waarbij zijn Duitse en Amerikaanse films in samenhang vertoond zouden moeten worden.

  1. De restauratie van de film

Enno Patalas van het Munich Film Museum was van 1975 tot 1991 bezig met de restauratie van M – eine Stadt sucht einen Mörder. Archivaris Martin Koerber van het Berlijns Filmmuseum coördineerde de digitale restauratie van de film in 2001. Al het beschikbare materiaal werd naast elkaar gelegd, afkomstig uit filmarchieven in Duitsland, Nederland en Zwitserland.

De kwaliteit van de geluidsband werd drastisch verbeterd door ruis te onderdrukken en de geluidsband werd ook in originele staat teruggebracht. Regisseur Fritz Lang had namelijk oorspronkelijk lange momenten van stiltes voorzien en later hadden knoeiers hier muziek onder gezet. Ook de beeldkwaliteit was dringend aan herstel toe, want de kopie was ernstig vervuild en beschadigd door slijtage. De digitale schoonmaakactie was een grote klus, want daarnaast werd het oorspronkelijke beeldformaat hersteld.

De gerestaureerde versie werd gepresenteerd als onderdeel van het retrospectief van Fritz Lang bij de Berlinale in 2001 en werd met veel succes op andere filmfestivals vertoond. Tevens werd deze gerestaureerde versie op dvd en Blu-Ray uitgebracht door het label Criterion (USA) en Eureka (UK).

In 2011 werd de film aangevuld met nog gevonden materiaal. Deze tot nog toe beste versie (111 minuten) is op dvd en Blu-ray uitgebracht door Universum Film (Berlin), in een hoge resolutie (2K).

  1. Het 21e-eeuwse perspectief

Voor hele generaties van filmstudenten zijn alleen al de eerste vijf minuten van M – eine Stadt sucht einen Mörder een voorbeeld van hoe je met inventief gebruik van de geluidsband een huiveringwekkend verhaal kan vertellen, zonder dat er iemand een lied gaat zingen of een ellenlange monoloog afsteekt.

Opvallend:M – eine Stadt sucht einen Mörder speelt zich grotendeels af op straat, maar is geheel in de studio opgenomen. De enscenering doet vaak denken aan de theatrale beeldcomposities van Die Dreigroschenoper (G.W. Pabst 1931), dat is een andere meesterlijke vroege Duitse geluidsfilm, gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk van Bertolt Brecht uit 1928 en met muziek van Kurt Weil. Geen wonder, want cameraman Fritz Arno Wagner maakt memorabele beelden voor beide films.

De kindermoordenaar wordt in M – eine Stadt sucht einen Mörder opgejaagd door zowel de politie als door de verzamelde criminelen die rust in de stad willen. De jacht op de moordenaar is een fanatieke race tegen de klok. Lukt het om hem te ontmaskeren, voordat hij opnieuw kan toeslaan? De twee zoektochten van de wetshandhavers en de wetsovertreders worden zonder veel onderscheid door elkaar getoond. Dit is een mooie ironische vondst en het is ook goed voor de spanningsopbouw. Voor beide partijen speelt het toeval uiteindelijk vrijwel gelijktijdig een beslissende rol, dat is mooi bedacht.

De systematiek van de politiemensen levert aanvankelijk geen resultaat op, tot ieders frustratie en ergernis. De film toont met een milde ironie het uitblijven van resultaat bij hun jacht op het vinden van bruikbare sporen. Uiteindelijk is aan hun kant een leugentje om bestwil ook geen probleem. De gangsters zetten een andere systematiek op, even grondig en uitvoerig. Ook hun aanpak wordt met een zekere humor getoond.

In M – eine Stadt sucht einen Mörder heerst een overmaat aan achterdocht op straat. De massamedia zwepen de emoties op, belust op sensatie. Iedereen kijkt naar elkaar met argwaan. Onschuldige mensen worden plotseling verdacht bevonden, zonder degelijke bewijsvoering. Er is een vage grens tussen geruchten en feiten. De waarneming van ooggetuigen blijkt uiterst onbetrouwbaar. Hun geheugen blijkt een subjectieve zeef. Verzinsels en inbeeldingen overheersen ieders beoordelingsvermogen. Deze angst en paranoia lijkt mij pijnlijk herkenbaar te zijn voor ons, in de huidige tijd van terrorisme?

De stemming wordt grimmiger aan het eind van de film. De misdadigers nemen namelijk het recht in eigen handen en organiseren een volksgericht. Is dit te beschouwen als een vooraankondiging van het nazisme en het ‘Gesundes Volksempfinden’, of is het te beschouwen als een universele valkuil? De Amerikaanse filmwetenschapper Anton Kaes schets in zijn monografie over M – eine Stadt sucht einen Mörderde historische context. Het jaar 1931 was niet de beste tijd om in Berlijn te wonen vanwege de gevolgen van de inflatie en door de opkomst van het nazisme. Voor een deel lijkt deze tijdsgeest zichtbaar te zijn in de film.

De interpretatie van de moraal van het verhaal is meerduidig. M – eine Stadt sucht einen Mörder kan gezien worden als socialistische aanklacht tegen armoede, maar ook als een conservatieve klacht over het gebrek aan toezicht op ontoerekeningsvatbare criminelen. Of geeft de film een algemeen-humanistische blik op het leven in de grote stad en de menselijke zwakheden?

In de slotakte van M – eine Stadt sucht einen Mörder ontstaat een scherp gevoerd debat dat altijd actueel zal zijn. Het is een gevecht tussen begrijpelijke emotie tegenover moeilijk te verdedigen redelijkheid. De getuigenis van de dader stuitert alle kanten op, de aanklacht uit het publiek stuitert mee. In de film klinkt als contrast een indrukwekkend pleidooi voor de bescherming van het fundament van de rechtstaat.

“Fritz Langs angst-oeuvre bereikte een hoogtepunt in 1931 met M – Eine Stadt sucht einen Mörder. De film over een kindermoordenaar, die de politie niet te pakken krijgt, waarna de onderwereld een jacht op hem inzet, is nog steeds een hoogtepunt in de verbeelding van collectieve angst en massahysterie. Maar de film kan ook worden opgevat als Langs kritiek op de Weimar-republiek. Wat is dat voor samenleving, die de veiligheid van kinderen niet kan garanderen? Wat hebben burgers aan een politie, die een kindermoordenaar niet te pakken krijgt? Collectieve angst en woede giert door de film. [-] M is nog steeds een confronterend drama, dat de vraag oproept of mensen verantwoordelijk zijn voor hun daden. Hoe moeten we de man die uit een onweerstaanbare drang kinderen vermoordt, beoordelen? Mogen we medelijden voor hem voelen?” Bron: Jos van der Burg, in De Filmkrant 273 (januari 2006) URL: http://www.filmkrant.nl/av/org/filmkran/archief/fk273/thuis273.html

Documentatie

M – eine Stadt sucht einen Mörder – Duitsland, 1931, 105 minuten. Regie: Fritz Lang
“Fritz Lang verzichtete auf eine naturalistische Geräuschkulisse und setzte den Ton als dramaturgisches Mittel ein. [-] Die ungebrochene Suggestivkraft des Films beruht auf der Abfolge von Szenen, in denen Bild und Ton sinnfällig integriert oder kontrapuntisch verbunden sind. Fritz Lang wählte eine indirekte Erzählweise. Der Zuschauer wird einbezogen und seine Wahrnehmung aktiviert, weil er die Sequenz verschiedener Einstellungen zu einer Aussage kombinieren muss. Zugleich vermittelt der Rhythmus der Montage, die raffende Verknüpfung, etwas von der Hektik und Beunruhigung, die über die Stadt liegt.” Bron: M. Töteberg (1985) Fritz Lang mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten dargestellt, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, p. 71.
Filmbesprekingen
Boeken
  • Gunning, T. (2000) ‘M: The City Haunted by Demonic Desire’, in: ibidem, The Films of Fritz Lang: Allegories of Vision and Modernity, London: BFI Publishing.
  • Herzog, T. (2009) ‘Fritz Lang’s M (1931): An Open Case’, in: Isenberg, Noah (ed.) Weimar Cinema: An Essential Guide to Classic Films of the Era, New York: Columbia University Press, pp. 291-309.
  • Kaes, A. (2000) M,London: BFI Classics.
  • Hall, S. (2012) ‘11 May 1931: With Premiere of M, a Gala Hit Becomes a Cultural Controversy’, in: Kapczynski, J.F. & M.D. Richardson (eds. 2012) A New History of German Cinema. Woodbridge: Camden House, pp. 226-232.
  • Brockmann, S. (2010) ‘M (1931) or Sound and Terror’, in: ibidem, A Critical History of German Film. Rochester, NY: Camden House, pp. 113 – 128.
  • Pomerance, M. (2008) ‘The Smoke and the Knife’, in: ibidem The Horse who Drank the Sky: Film Experience Beyond Narrative and Theory, New Brunswick: Rutgers UP, pp. 86-109.
  • Bareither, Ch. & U. Büttner (eds. 2010) Fritz Lang M – Eine Stadt sucht einen Mörder: Texte und Kontexte, Würzburg: Königshausen & Neumann.
Artikelen en recensies (Engelstalig)
Artikelen en recensies (Duitstalig)
Besprekingen van de remake: M (Joseph Losey, 1951)
Invloed
  • M – Eine Stadt sucht einen Mörderis in 1990 door de Amerikaanse kunstenaar Jon J. Muth bewerkt tot een graphic novel.
  • Woody Allen gaf in Shadows and Fog(1992) een homage aan de Weimar cinema en M – Eine Stadt sucht einen Mörder in het bijzonder.
  • De Duitse auteur Michael Farin bewerkte M – Eine Stadt sucht einen Mörderin 2003 tot een hoorspel, dat geregisseerd werd door Bernhard Jugel.
  • In 2015 maakte Gordian Maugg een biografische film over Fritz Lang, met als focus de ontstaansgeschiedenis van M – Eine Stadt sucht einen Mörder.

Recommended For You

Notes on film Gundermann (2018)

Gundermann (2018)

Peter BosmaJanuary 5, 2022
Notes on film El Angel Exterminador (1962)

El Angel Exterminador (1962)

Peter BosmaOctober 16, 2021
Notes on film Paranoid conspiracy thriller

Paranoid conspiracy thriller

Peter BosmaOctober 15, 2021