Skip to main content
Featured Image and Page Header Image: Collection Eye Filmmuseum, Amsterdam. Copyright: Titanus.
Inhoudsopgave
1. De roman van G. Tomasi di Lampedusa (1958)
2. De historische setting van het verhaal
3. De film van Visconti (1962)
  1. De roman

Het manuscript werd door twee uitgeverijen geweigerd. De auteur G. Tomasi di Lampedusa stierf in 1956, pas daarna werd het manuscript naar de schrijver Giorgio Bassani gestuurd (schrijver van de roman De tuin van de Finzi-Contini, ook verfilmd).

Bassani stuurde het naar uitgeverij Feltrinelli, die het boek in november 1958 publiceerde, de eerste druk besloeg slechts 3.000 exemplaren, want veel commercieel succes werd niet verwacht. De recensies waren echter positief, de roman werd een best-seller en werd in vele talen vertaald. Nederlandse vertaling: Anthonie Kee.

De hoofdpersoon is de Prins, een melancholieke man, een wetenschapper met filosofische inslag, zwartgallig, berustend, cynisch, besef van verval en vergankelijkheid. Hij observeert het gedrag van zijn gezin (kinderen, hond, echtgenote), personeel (de pater Jezuïet, zijn jachtopziener) en van de Siciliaanse aristocratie. Hij geeft een historische kenschets van de Siciliaanse volksaard. De roman geeft een diepere psychologische inkleuring bij de beelden van de film. Zoals bijvoorbeeld de achtergrond van de pater: hij is een boerenzoon van arme komaf.

De entree van de jongeman Tancredi gebeurt als de prins zich scheert. Het is een schets van zijn hartelijke band met de prins van Salina, hier staat ook de uitspraak die het thema van het boek vormt: “als we willen dat alles zo blijft zoals het is, moet alles anders worden.” Tancredi is een neef van de verarmde tak van de familie, het kapitaal is verspild door zijn vader. Tijd om de bakens te verzetten.

  1. Historische setting

De roman speelt zich af vanaf mei 1860 tot en met november 1862, met een epiloog in juli 1883 en in mei 1910. De historische setting is dus de periode van de Risorgimento (herrijzenis) = de eenwording van Italië.

Garibaldi landt op 11 mei 1860 met een leger van vrijwilligers (de Roodhemden) op Sicilië, om de feodale overheersing van de Napolitaanse Bourbons (Franse overheersing, o. l. v. Napoleon III) omver te werpen en Sicilië toe te voegen aan een verenigd Italië. Piëmont + Toscane + Emilia worden een koninkrijk, gelegitimeerd door een volkstelling. De staatsman graaf Camillo Benso di Cavour is het brein, koning Victor Emmanuel is de marionet. Ook in Sicilië wordt een volkstelling gehouden in oktober 1860, met doorzichtige fraude. Daarna komt een diplomaat uit Piëmont de Prins vragen om zitting te nemen in de Senaat. Hij weigert, uiteraard.

In de film zit meer gevechtscènes dan in het boek, dat zich beperkt tot de huizen van de familie. Visconti toont de context, de buitenwereld.

De finale van de film is het bal dansant waarbij Angelica en haar vader aan de adellijke klasse wordt voorgesteld.  Weinig dialoog, het is een visualisering van de melancholie van de Prins en van de sensuele energie van Angelica en Tancredi.

Vergelijk: Senso (1954), ook periode van Risorgimento, Noord-Italië, openingsscène in de opera van Venetië (de opvoering van Il Trovatore van Verdi, aria eind van het 3bedrijf, waarin Manrico oproept tot strijd). Gebaseerd op de novelle van Camillo Boito uit 1883 (broer van de meer beroemde librettoschrijver).

  1. De film

IL GATTOPARDO ging in wereldpremière op het festival van Cannes in 1964. In datzelfde jaar werd de film in Nederland commercieel uitgebracht. De Amerikaanse distributeur (20th Century Fox) had de film drastisch ingekort: de dansscene aan het eind was gehalveerd – een amputatie van ruim twintig minuten. Achteraf gezien is dit te beschouwen als een typisch voorbeeld van brute ongevoeligheid. Aan de andere kant is het commercieel gezien inderdaad onhandig om een lange film te hebben, want dan passen er te weinig voorstellingen op een avond.

  • Ook de Volkskrant-criticus Bertina vond de dansscène overbodig en hij had verder weinig waardering voor de film (zie: ‘De Tijgerkat’, in de Volkskrant 16-9-1964).
  • Filmcriticus Jan Blokker daarentegen huldigde IL GATTOPARDO meteen bij de uitbreng als een meesterwerk (zie: ‘Meesterlijke Tijgerkat’, in Algemeen Handelsblad 17-10-1964).

De film verdween na de uitbreng in 1964 voor de Nederlandse bioscoopbezoeker uit beeld, totdat twintig jaar later in 1984 het Amsterdams Filmhuis een Visconti-retrospectief organiseerde, waarbij noodgedwongen een Frans ondertitelde kopie van IL GATTOPARDO werd ingezet (deze kopie werd vertoond op 2 mei 1984 Uilenstede, en van 10 t/m 12 mei 1984 in het Amsterdams Filmhuis).

In het ideale geval zou een Nederlandse filmdistributeur een brede catalogus van klassiekers moeten kunnen aanbieden. Maar vele praktische bezwaren staan tussen dit ideaal en de verwezenlijking hiervan.

In 1992 werd de gerestaureerde versie van IL GATTOPARDO in volledige lengte gepresenteerd op het festival van Locarno. Cameraman Giuseppe Rotunno had de leiding over het project, waarbij het oorspronkelijke Technirama-negatief uit het laboratorium van Technicolor (London) werd gebruikt.

In de zomer van 1994 werd de gerestaureerde versie IL GATTOPARDO opnieuw uitgebracht door het Filmmuseum. De respons bestond uit jubelende recensies in de Nederlandse kranten en een grote toeloop van bezoekers: de film draaide 26 weken aaneengesloten in Amsterdam en trok in 1994 bijna 20.000 bezoekers.

De vertoningsrechten (theatrical rights) waren voor een periode van zeven jaar gekocht, het verlengen van de rechten voor IL GATTOPARDO was in 2001 te duur voor het Filmmuseum, omdat er te weinig vertoningen te verwachten waren. IL GATTOPARDO was nog te zien in de filmzomer van 2001, daarna stokte de vertoningen.

IL GATTOPARDO werd in Nederland in 2004 echter toch opnieuw heruitgebracht met één nieuwe 35mm-copie, door de onafhankelijke distributeur One More Film. Deze uitbreng diende ook als promotie van de DVD-release: de distributeur had naast de vertoningsrechten ook de DVD-rechten en de televisierechten voor Nederland gekocht, met deze combinatie was de aankoop wel rendabel.

Ook internationaal deed de heruitbreng van IL GATTOPARDO het goed: het British Film Institute haalde in 2003 hoge recettes met vijf kopieën (vier in London, één in Cambridge) die gelanceerd werden in het eerste weekend van mei 2003 (Bank Holiday weekend): meer dan 50.000 pond, waarmee IL GATTOPARDO in de top drie van de box-office terecht kwam, alleen overtroffen door de première van X-Men. (Bron: http://www.bfi.org.uk/about/news/2003-05-07-leopard.html).

IL GATTOPARDO verscheen in 2004 op DVD bij het label Criterion.

De acteurs
  • Burt Lancaster: o.a. Novecento (Bertolucci, 1976), Gruppo di famiglia in un interno / Conversation Piece (Visconti, 1974). Filmacteur vanaf 1946.
  • Alain Delon: o.a. Rocco en zijn broers (Visconti, 1960), Eclisse (Antonioni, 1962), Plein Soleil (1960). Filmacteur sinds 1957.
  • Claudia Cardinale: o.a. Otto e mezzo, (Fellini, 1963), Vaghe stelle dell’ore/ Sandra (Visconti, 1964). Filmactrice sinds 1958.
De muziek
  • Score is van Nino Rota, bevat brede melodielijnen.
  • De kerkorganist van het dorp speelt bij aankomst van de familie aria’s uit La Traviata van Verdi. Op het bal klinkt een weinig bekende wals van Verdi.
  • Nono Rota werkte ook mee aan Rocco en zijn broers (en aan talloze films van Fellini).
  • Vergelijk: Senso – muziek van Brückner (& Verdi); Dood in Venetië – muziek van Mahler.
Il Gattopardo in de Nederlandse filmkritiek
  • Programmaboek Visconti retrospectief, Amsterdam: Amsterdams Filmhuis, 1984.
  • Nassenstein, Saskia, ‘Succes van IL GATTOPARDO een verrassing’, in: het Parool17-11-1994. Gelijktijdige recensies in o.a.: het Parool6-7-1994 (Mark Moorman); NRC/Handelsblad6-7-1994 (Joyce Roodnat); de Volkskrant7-7-1994 (Huib Stam); Trouw7-7-1994 (Mark Duursma) + Ieperen, Ab van, ‘Il Gattopardo, de openbaringen van de echte Visconti’, in: Vrij Nederland, 16 juli 1994, pp 58-61.
  • Keyser, Gawie, ‘De laatste dans: IL GATTOPARDO van Luchino Visconti op dvd’, in De Groene Amsterdammer, 17-7-2004.
  • Singelenberg, Daniel, ‘Lang miskende meester. Honderd jaar Visconti: de Nederlandse pers’, in: Skrien, jrg 38, nr 10 (december 2006) pp.19-21.
  • Roodnat, Joyce, ‘Il Gattopardo’, in: NRC/Handelsblad 3 mei 2008.
  • Ivo Blom, ‘Neven, nooit broers. Luchino Visconti en de visuele cultuur’, lezing gehouden tijdens de Studiedag Vrienden van het Nederlands Instituut Rome, zaterdag 14 januari 2006, Valkhof Museum, Nijmegen. URL: http://home.wanadoo.nl/~il.blom/Visconti-lectures.html
Engelstalige documentatie over de film
  • Wood, Michael ‘Remembrance of Things Past: The Leopard’, URL: criterion.com/current/posts/326-remembrance-of-things-past-the-leopard
  • Nichols, Mark, Visconti’s Il Gattopardo: Melancholia and the Radical Sensibility’, in: Quarterly Review of Film and Video, vol. 23, no. 2 (2006) pp. 97-110.
  • Ivo Blom (2017) Reframing Luchino Visconti: Film and Art. Leiden: Sidestone Press.
Documentatie over de roman van G. Tomasi di Lampedusa
  • Kempen, Yves van (2010) ‘G. Tomasi di Lampedusa – De tijgerkat’, in: Querido’s klassieke leesclubgids: Romans uit de wereldliteratuur. Amsterdam: Querido Uitgeverij, pp. 234-247.
Visconti en boekverfilmingen:
  • Ossessione (1942) – gebaseerd op de roman van James M. Cain, The Postman Always Ring Twice
  • La Terra Trema (1948), geïnspireerd op de roman I Malavoglia (De leeglopers) van Giovanni Verga, 1881,
  • Senso (1954) – gebaseerd op de novelle van Camillo Boito
  • Le notte bianchi (1957) – gebaseerd op de novelle van Dostojevski
  • Lo straniero (1967) – gebaseerd op de roman van Albert Camus
  • Morte a Venezia (1970) – gebaseerd op de novelle van Thomas Mann
  • L’ Innocente (1976) – gebaseerd op de roman Gabriele d’ Annunzio