Ich war neunzehn (1968)

Copyright Featured Image and Page Header Image: Deutsche Film (DEFA).

De opmars van de Sovjets

De hoofdpersoon is de zoon van Duitse communistische Joodse ouders die in de jaren 1930-’40 naar Rusland waren geëmigreerd om aan het fascisme te ontsnappen. Hij komt aan het eind van de oorlog terug in Duitsland, als piepjonge officier van het Rode Leger die onderdeel is van de opmars naar Berlijn. Hij probeert de Duitse troepen te overtuigen hun strijd te staken, maar moet ook plotseling leidinggeven aan de resterende bevolking in een verlaten stadje (Bernau). Het Duitse leger heeft zich teruggetrokken op een laatste bolwerk (Zitadelle Breslau), hij probeert te onderhandelen over een overgave zonder bloedvergieten.  Bij het weerzien van zijn voormalige landgenoten ziet hij zich geconfronteerd met vijandigheden, onopgeloste misstanden en zijn eigen morele dilemma’s als vreemdeling in het land van herkomst. Voor regisseur Konrad Wolf (1925-1982) was dit een autobiografisch gegeven. Het fictieve verhaal is gebaseerd op zijn eigen ervaringen.

Ich war neunzehn (1968) bevat indrukwekkende beelden van verwoestingen en strijd, maar wordt ook duidelijk getekend door DDR-propaganda. Sovjets zijn overwegend vriendelijk, vreedzaam en rechtvaardig. De Duitse fascisten worden effectief bestreden en omgeschoold. De film werd een van de succesvolste films van de DEFA-studio, in totaal trok de film in de DDR ruim 3 miljoen bioscoopbezoekers. Konrad Wolf regisseerde eerder ook de kritische film Der geteilte Himmel (1964), het prestige-project Goya (1971) en het meer lichtvoetige Solo Sunny (1980). Hij werkte nauw samen met scenarioschrijver Wolfgang Kohlhaase.

Ich war neunzehn. DDR 1968, 115 min. Regie: Konrad Wolf

East German Cinema Blog(2011)

“Using Konrad Wolf’s diaries, Wolfgang Kohlhaase wrote the screenplay. Kohlhaase is best known for his Berlin-based stories of modern youths, but his ear for dialog, and the regional differences in Germany, made him a good choice for the job. He knows how people speak, and, more importantly, he knows how people keep silent. Kohlhaase’s script does a good job of framing the strange, almost inenarrable emotions Konrad Wolf must have felt arriving as he did as a stranger in his homeland; ashamed of his heritage, but unable to escape it. [-] Konrad Wolf often shifts his visual style to match whatever story he is telling. It is one of the reasons that, although he considered by many to be the best director to come out of East Germany, he is rarely discussed in auteur terms. In I Was Nineteen, he moves away from the dazzling camerawork that punctuated Divided Heaven (1964) to a more natural style. Still, there are many scenes that betray a skilled and controlling hand behind the camera.” Bron: https://eastgermancinema.com/2011/07/22/i-was-nineteen/

Lexikon des internationalen Films

„Der nach Erinnerungen Konrad Wolfs facettenreich in Episoden gestaltete Antikriegsfilm beschreibt ohne Pathos und Larmoyanz die Schrecken des Krieges und macht die Schuld der Deutschen deutlich. Dabei bemüht er sich um ein Höchstmaß an Authentizität, verzichtet auf Idealisierungen und stellt Menschen mit ihren Eigenheiten und Schwächen dar. Trotz der parteilichen Emotionalität bleibt genügend Raum für eigene Assoziationen.“ Bron: https://www.filmdienst.de/film/details/2902/ich-war-neunzehn

Zine, Filmmuseum Magazine (2009)

“Slechts enkele jaren na de filmpolitieke ‘kaalslag’ van 1965 kon Wolf bij de DeFA met Ich war neunzehn(1968) toch weer een bij­zondere, taboedoorbrekende film realiseren. Wolfs alter ego in de film is luitenant Gregor Hecker. Net als twintig jaar eerder de regisseur zelf maakt deze Hecker deel uit van een Sovjet­ inlichtingeneenheid, die begin ’45 oprukt naar Berlijn. Heckers thuisreis wordt een pijnlijk proces van toenadering tot een volk dat hem vreemd is geworden. Voor de sprakeloosheid en de verleidbaarheid van de Duitsers vinden Konrad Wolf en scenarioschrijver Wolfgang Kohlhaase indringende metaforen. Nieuw en gewaagd was de film in meerdere opzichten. Zo deelt Wolf de Duitsers niet a-priori in fascisten en verzetshelden in en kaart hij het geweld van de Sovjetsoldaten tegen de bevolking aan.” Bron: Zine Filmmuseum Magazine #6 (2009)

De Groene Amsterdammer (2010)

“Het is 16 april 1945. Een verstild rivierenlandschap bij ochtendnevel. Een gammele Russische vrachtwagen zit vast in de blubber. In de wagen legt een jonge sovjetsoldaat een grammofoonplaat met een nostalgisch walsje op en pakt een microfoon. Dan schalt het over het water en door de polder: ‘Achtung, Achtung, Duitse soldaten! De oorlog is verloren. Jullie situatie is hopeloos. Wacht niet, handel. Verder bloedvergieten is zinloos.’ Het blijft doodstil: geen teken van menselijk leven. Maar in de verte drijft een vlot. Het blijkt een galg. Daaraan hangt een man met een bord om zijn nek: ‘Deserteur – Ich bin ein Russenknecht.’
Met deze beelden begint de DDR-film Ich war neunzehnuit 1968. Ruim twintig jaar na de Tweede Wereldoorlog voelen veel jongere DDR-burgers zich met ‘de Russen’ opgescheept. Regisseur Konrad Wolf en scenarioschrijver Wolfgang Kohlhaase willen, als overtuigde communisten, begrip kweken voor de Sovjet-Unie. Maar dat doen ze niet met een pamflet over een heldhaftig Rode Leger dat fascistische monsters bestrijdt. Ze tonen ook niet dat op die zestiende april en de dagen erna vijftigduizend doden aan de Oder vielen, meest Russen en Polen. Ze vertrouwen op de filmische kracht van een gammele vrachtwagen die, ver voor de troepen uit, op het verlaten platteland vergeefs probeert de restanten van Hitlers troepen tot overgave te bewegen.
De hoofdpersoon is die jonge, Duitstalige Rus aan de grammofoon, die het allemaal ook niet weet, en ook nog tot commandant van het stadje Bernau bij Berlijn wordt gebombardeerd. Die jongen is het alter ego van regisseur Wolf. Als kind vluchtte hij met zijn gezin, waarvan de vader de beroemde communistische arts en schrijver Friedrich Wolf was, voor de nationaal-socialisten naar de Sovjet-Unie. En als negentienjarige propagandaofficier keerde hij in 1945, Rus geworden, terug naar het hem vreemde Duitsland. ‘Dit is mijn Heimat, zegt men.’ Het is in Kohlhaase’s scenario een land vol verbetenen, verslagenen, en vooral ook heel bange mensen.
‘Zonder Wolfgang Kohlhaase als scenarist’, zou Wolf later uitleggen, ‘had ik dat Duitse perspectief op die tijd niet goed kunnen vatten. Hij is in Berlijn opgegroeid en heeft de oorlog daar beleefd.’ Kohlhaase (1931) ervoer de komst van de Russen in 1945 als het spannende begin van een nieuw Duitsland. ‘Daar wilde ik bij zijn’, vertelde hij een paar jaar geleden. Hij is, met horten en stoten, de DDR veertig jaar lang trouw gebleven.
Als twee-eenheid brachten Konrad Wolf en Wolfgang Kohlhaase enige van de indrukwekkendste DDR-films voort. Ich war neunzehn is er een van.” Bron: Annemieke Hendriks, in: De Groene Amsterdammer, 17 februari 2010. URL: https://www.groene.nl/artikel/de-neorealist-van-de-ddr

Documentatie

Duits:

• https://de.wikipedia.org/wiki/Ich_war_neunzehn

• https://www.filmportal.de/film/ich-war-neunzehn_52fb880c8f4b4947b41ac3cf805ac8cb

• http://www.filmzentrale.com/rezis/ichwarneunzehnub.htm

Engels:

• https://eastgermancinema.com/2011/07/22/i-was-nineteen/

• https://grunes.wordpress.com/2007/02/14/i-was-nineteen-konrad-wolf-1967/

• http://internationalcinemareview.blogspot.com/2012/12/konrad-wolf-ich-war-neunzehn-i-was.html

Nederlands:

• https://cinemagazine.nl/ich-war-neunzehn-1968-recensie/