Featured Image and Page Header Image: Collection Eye Filmmuseum, Amsterdam.
Verleiden in stijl
Erdgeist (Leopold Jessner, 1923) heeft een toneelmatige uitstraling, maar dat is dit keer een pluspunt en dus op te vatten als een compliment.
Het theatrale karakter is ook niet heel verwonderlijk, want regisseur Leopold Jessner (1878-1945) verwierf bekendheid als theatervernieuwer ten tijde van de Weimar republiek. In samenwerking met Paul Leni maakte hij zijn filmdebuut met Hintertreppe (1921), gebaseerd op een toneelstuk van Georg Kaiser. De enscenering van Erdgeist is in een expressionistisch stijl gevat, met vervreemdende interieurs en gestileerd toneelspel. Per akte is er een andere locatie, onder andere een kunstenaarsatelier, een theaterpodium bij een revue en een grote villa met een lange brede trap (het handelskenmerk van Jessner). Asta Nielsen lijkt bij vlagen op een actrice van het Japanse Kabuki-theater.
Hoofdpersoon Lulu is een verleidelijke vrouw, die alle mannen het hoofd op hol brengt. Asta Nielsen stileert haar personage tot een metafoor, zou je kunnen zeggen. Maar ze geeft de rol ook een onderlaag van speelse humor mee, met een uitgekiende lichaamstaal en mimiek.
Het Duits Expressionisme heeft donkere, tragische films opgeleverd, zoals onder andere Raskolnikov (Robert Wiene, 1923), maar ook lichtvoetige, komische films, zoals onder andere Die Austernprinzessin (Ernst Lubitsch, 1919). Erdgeist zweeft tussen deze twee opties in. Op een gegeven moment verschijnen er een worstelaar en een dwepende dichter ten tonele, ook een adellijke ontdekkingsreiziger komt langs. Met deze vrolijke stereotype karikaturen krijgt Erdgeist de sfeer van het episch theater, zoals Brecht dat tot uiting bracht in onder andere de Dreigroschenoper (1928, verfilmd in 1931).
Erdgeist kreeg op 13 juni 2015 in het Eye Filmmuseum een betoverende begeleiding door Martin de Ruiter (piano, bandoneón), Andreas Suntrop (elektrisch gitaar effecten) en Annie Tångberg (cello, effecten).
Achtergrondinformatie
De film Erdgeist (Leopold Jessner, 1923) is gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk van Frank Wedekind, dat in 1898 voor het eerst werd opgevoerd.
Frank Wedekind (1864-1918) werkte vanaf 1892 aan een dramatekst over het personage van Lulu, de verleidelijke vrouw die alle mannen in haar omgeving te gronde richt. Het werd een verhaal vol met sex en geweld, daarom besloot hij om zich eerst te beperken tot een opvoering van de eeste drie aktes. Deze versie heeft als titelErdgeist en werd in 1898 voor het eerst opgevoerd. Zes jaar later volgde in 1904 de première van Die Büchse der Pandora. Het verhaal wordt hierin voortgezet tot de ondergang van Lulu zelf. G.W. Pabst verfilmde deze versie in 1929. In 1913 voegde Wedekind de beide delen samen. Hij was zelf kennelijk net zo bezeten van zijn personage als de mannen om haar heen. In de jaren dertig bewerkte componist Alban Berg aan het eind van zijn leven deze versie tot de opera Lulu. De compositie bleef door zijn overlijden onvoltooid, de opera werd voor het eerst posthuum opgevoerd in 1937.
De Nederlandse distributiekopie werd gerestaureerd door het Nederlands Filmmuseum, in samenwerking met het Gosfilmodond, het Bundesarchiv-Filmarchiv en het Danske Filmmuseum. De Nederlandse tussentitels werden gereconstrueerd op basis van Duitse filmkeuringsrapporten. Het resultaat werd in 2003 vertoond in Amsterdam (Filmmuseum Biennale) en Bologna (Il Cinema Ritrovato). De nitraatkopie was een gift van Carel Blotkamp, hoogleraar kunstgeschiedenis. Ontbrekende delen konden uit een kopie van het Gosfilmofond gehaald worden.
Documentatie
Erdgeist. Duitsland 1923, 1955 meter (90’ bij 20b/s). Oorspronkelijke lengte: 2137 meter (5 aktes). Regie: Leopold Jessner. Scenario: Carl Mayer, gebaseerd op het toneelstuk van Frank Wedekind. Cameraman: Axel Graatkjaer.Met: Asta Nielsen (Lulu), Albert Bassermann (Dr Schoen), Carl Ebert (Schwarz), Rudolf Forster (Alwa Schoen), Alexander Granach (Schigolch), Heinrich George (Rodrigo), Gustav Rickelt (Dr Goll), Erwin Biswanger (Eulenber), Julius Falkenstein, Lucy Kieselhausen, Anton Pointner.
Vertoningen in Nederland
-
Erdgeist (1923) en Die Büchse der Pandora (1929) werden achter elkaar vertoond op 13 juni 2015 in de programmaserie ‘Eye on art’ in Eye Filmmuseum, met live muzikale begeleiding door Martin de Ruiter (piano, bandoneón), Andreas Suntrop (elektrisch gitaar effecten), Annie Tångberg (cello, effecten). Deze marathon van twee filmconcerten diende als randprogrammering bij de tentoonstelling ‘William Kentridge – If We Ever Get to Heaven’. William Kentridge regisseerde ook de uitvoering van de opera Lulu, die te zien was als onderdeel van het Holland Festival 2015.
-
2009 – Nederlands Filmmuseum, in het kader van het programma ‘Asta Nielsen, de eerste filmdiva’.
-
2003 Filmmuseum Biënnale, Amsterdam
-
1997 – LantarenVenster (Rotterdam), begeleid door Yvo Verschoor (piano), in het kader van een Asta Nielsen cyclus, samengesteld en ingeleid door Nico Brederoo, georganiseerd in samenwerking met het Goethe Institut.
Vergelijk: Die Büchse der Pandora (1929)
Die Büchse der Pandora werd in 2009 gerestaureerd door een team van de Deutsche Kinematek, onderleiding van Martin Körber.
-
Hoberman, J. ‘Opening Pandora’s Box, URL: http://www.criterion.com/current/posts/458-opening-pandora-s-box
-
Elsaesser, Thomas. ‘Lulu and the Meter Man: Louise Brooks, Pabst, and ‘Pandora’s Box’.’Screen 24/4 (July 1983) 4-36. Opgenomen in: Rentschler, Eric (ed. 1986) German Film and Literature: Adaptations and Transformations, London: Routledge.
Andere verfilming: Lulu (Rolf Thiele, 1962).
Mogelijke randprogrammering: Lulu on the Bridge (Paul Auster, 1998).
Frank Wedekind
-
Lewis, Ward B. 1997. The Ironic Dissident: Frank Wedekind in the View of his Critics. Columbia, SC: Camden House.
