Drie Russische films uit de jaren ‘10

Copyright Featured Image and Page Header Image:Alexander Chanzjonkov.

Gastauteur Erik Daams

Deze tekst verscheen in de programmabrochure ‘Stomme Sovjets’ (herfst 2005)

Producent Alexander Chanzjonkov 

A woman of tomorrow (1914), Child of a Big City (1914) & Daydreams (1915)

 

De drie films werden geproduceerd door Alexander Chanzjonkov. Hij was een van de weinige filmproducenten die niet primair dacht aan financieel gewin; hij wilde juist zijn originele scenario’s, literatuurverfilmingen en historische drama’s een artistieke meerwaarde meegeven. In zekere zin had de studio van Chanzjonkov het tij mee: anders dan in West-Europa toonden de hoogste kringen en culturele smaakmakers belangstelling voor de film. De keizerlijke familie van de Romanovs had een privé cinematograaf in dienst en grootvorst Michail exploiteerde zelfs als hobby een bioscoop.

1) A woman of tomorrow (1914)

Een vrouwelijke arts in Moskou heeft succes in haar werk, maar haar man zoekt zijn heil bij een ander. De film toont het nog steeds bestaand dilemma van de carrièrevrouw: de keuze tussen werk of privé. Zij besluit dat haar professionele verplichtingen zwaarder wegen dan haar persoonlijke gevoelens. Haar conclusie is niettemin enigszins bitter: ‘Ik heb nu wel roem en rijkdom, maar niet de man van wie ik hou.’

Pjotr Tsjardynin (1873-1934) was al een gelauwerd toneelspeler toen hij zich vanaf 1909 met filmregie ging bemoeien. Binnen korte tijd was hij een van de meest productieve cineasten in de Tsaristische tijd. De critici ‘roken iets nieuws’, zeker nadat topacteur Ivan Mozzjoechin door producent Chanzjonkov was ingelijfd. In Rusland kwam het sterrensysteem nog vóór Hollywood van de grond. Chanzjonkov was de eerste die het sterrensysteem omhelsde en beroemde schrijvers aantrok voor het maken van scenario’s. Hij lanceerde zelfs een fanzine, dat enthousiaste verhalen schreef over Europese filmacteurs als Max Linder en Pola Negri, of over regisseurs als Urban Gad, Louis Feuillade en Mario Caserini.

De meeste van Tsjardynins films waren commerciële successen. In filmhistorische boeken krijgt hij een minder vooraanstaande positie toebedeeld dan zijn collega Bauer. Toch is in zijn omvangrijke oeuvre een pareltje te vinden als A woman of tomorrow, dat door Eye Filmmuseum in oude glorie werd gerestaureerd. Op organisatorisch gebied zou Tsjardynin nog een belangrijke rol spelen. Na de Revolutie werd hij een van de grondleggers van VOEFKOE de Oekraïnse filmstudio.

De acteur Ivan Mozzjoechin, die de mannelijke hoofdrol in A woman of tomorrow vertolkt, werd door Jevgeny Bauer geïnspireerd tot een fundamentele breuk met de theatrale acteerstijl en te kiezen voor een verstild spel: bewegingloos moest hij zich concentreren op de bij de scène passende emoties en… tot zijn verbazing welden echte tranen op. In zijn memoires schreef Mozzjoechin ‘dat hij door deze ervaring had begrepen wat film was’.

Mozzjoechin is verder beroemd vanwege zijn rol bij het Koelesjov-effect. Lev Koelesjov demonstreerde met een experiment de kracht van filmische montage. Hij verzocht Mozzjoechin zo blanco mogelijk te acteren en combineerde die opname met beelden van onder andere een vrouw in een doodskist en vervolgens een dampend bord soep. De toeschouwers zwoeren dat de acteur onovertroffen bedroefd of juist hongerig had gekeken. De les van dit simpele maar baanbrekende experiment was dat het publiek zelf de nodige betekenisvorming doet, geleid door de montage van beelden.

A woman of tomorrow (Zjentsjtsjina zavtrasjnjego dnja). Rusland 1914, 38 minuten, getint, 35mm, Nederlandse tussentitels, 20 b/s. Archiefkopie. Nederlandse titel: DE VROUW. Regie: Pjotr Tsjardynin. Met: Vera Joereneva, Ivan Mozzjoechin, M. Morskaja. Camera: Boris Saveljev. Productie: Alexander Chanzjonkov.

Vertoningen

• 21 november 2005, Filmhuis Den Haag, begeleiding door Yvo Verschoor (piano) & Marike Verheul (viool).

• Vertoond in het compilatieprogramma ‘Voor de revolutie: Rusland, 100 jaar geleden’, in Eye Filmmuseum, 2 oktober 2013, samen met Rostoff on the Don(1907), Lev Nikolaevitsj Tolstoj(1908), Anna Karenina (1911) en Usine à Astrakhan.Muzikale begeleiding: Yvo Verschoor (piano). Samenstelling en inleiding: Elif Rongen.

• Vertoond in het kader van de tentoonstelling Jean Desmets droomfabriek: de avontuurlijke jaren van de film (1907-1916), op 8 februari 2015 in Eye Filmmuseum, met een inleiding door Mariann Lewinksy. Begeleid door Oleg Fateev (bayan, Russische accordeon) en Ro Kraus (altviool). Met voorprogramma.

2) Child of a big city (1914)

Manetsjka werkt als naaister. Als weesmeisje groeide zij op in grote armoe, maar ze is altijd blijven dromen over een beter leven. Op een dag ontmoet zij Viktor, een rijke maar naïeve jongeman. Zij slaat hem behendig aan de haak: hij geeft haar kostbare cadeaus, introduceert haar in zijn kennissenkring en koopt zelfs een huis voor haar. Uiteindelijk is zijn kapitaal zodanig geslonken dat hij naar een naargeestig woninkje moet verkassen. In wanhoop meldt hij zich bij haar villa. Alsof hij een bedelaar is geeft zij hem drie roebel, waarop hij op het bordes met een pistool zelfmoord pleegt. Zij stapt onbewogen over zijn lichaam heen en roept harteloos tegen haar vrienden: “Kom, we gaan naar Maxim’s.”

Viktor is een soort professor Higgins, maar zijn Manetsjka ontpopt zich niet als Eliza Doolittle: zij wordt een femme fatale, die typerend genoeg de Westerse naam Mary aanneemt. Het hoogtepunt in de film is het moment dat zij zich totaal verliest in een tango, de eerste keer dat deze dans in een Russische film was te zien. Vooral aan het einde kon Bauer zijn hang naar verleidelijke glamour kwijt. Zijn kadreringen zijn altijd meesterlijk, met een mooi gebruik van de dieptewerking. Een goed gevoel voor montageritme heeft hij ook: van een statig begin voert hij het tempo bekwaam naar een meeslepend slotakkoord op.

Regisseur Jevgeni Bauer (1865-1917)

Van de in totaal 86 films die Jevgeni Frantsevich Bauer regisseerde zijn er slechts 26 bewaard gebleven, waarvan velen alleen maar in fragmenten. Deze nalatenschap werd internationaal herontdekt door een overzicht van de vroege Russische film op het festival van Pordenone in 1989. Bauer kreeg postuum de erkenning van ‘filmauteur’.

Jevgeni Bauer kwam uit een artistieke familie van Tsjechische oorsprong. Zijn vader was musicus (hij componeerde muziek voor Jevgeni’s films), zijn zuster Zinaïda was een ster in operettes. Na een opleiding aan de kunstacademie van Moskou, werkte hij als amateur-acteur, karikaturist en theaterimpresario. Verder liefhebberde hij in ‘artistieke fotografie’ en werd hij bekend als set designer van theatervoorstellingen. Toen hij in 1912 het decor ontwierp voor een historische film ter ere van de driehonderdste verjaardag van de Romanov-dynastie, kwam hij voor het eerst in aanraking met de filmindustrie. Als regisseur debuteerde hij in 1913, in dienst van producent Chanzjonkov. Enkele van zijn vaste actrices groeiden dankzij zijn films uit tot de belangrijkste Russische diva’s: Vera Cholodnaja, Vera Coralli (een voormalige ballerina van het Bolshoi) en zijn eigen vrouw Emma.

De carrière van Bauer werd in de knop gebroken: tijdens opnames op de Krim brak hij zijn been, complicaties bij de beenbreuk leidden tot bloedvergiftiging en een fatale longontsteking. Zijn voortijdige dood in 1917 beroofde de Russische filmindustrie van één van haar grootste talenten.

Child of a big city (Ditya bolsjogo goroda). Rusland 1914, 37 minuten zw/w 35mm, Russische tussentitels, Engels ondertiteld, 20 b/s.Archiefkopie, internationale versie1988. Regie: Jevgeni Bauer. Met: Jelena Smirnova, Michael Salarov, Arseni Bibikov, Emma Bauer. Camera: Boris Saveljov. Productie: Alexander Chanzjonkov.

Vertoningen:

• 21 november 2005, Filmhuis Den Haag, begeleiding door Yvo Verschoor (piano) & Marike Verheul (viool)

• Januari 1993, in Eye Filmmuseum, begeleid door het Nederlands Slaapkamerkoor o.l.v. Anthony Zielhorst

Verder lezen

• Tsivian, Yuri & Pablo Cherchi Usai (eds.), Silent Witnesses: Russian Films 1908 – 1919. London: BFI, 1990 (catalogus Pordenone 1989)

• Kuyper, Eric de, Jevgeni Bauer, een auteur uit de jaren tien, Amsterdam: Filmmuseum (NFM Themareeks nr. 13), 1993.

• Lapinski, Stan, ‘Jevgeni Bauer. De bouwmeester van de film’, in: Skrien 187 (dec ‘92/ jan ’93) pp 64-67.

• Roodnat, Joyce, ‘Verlangen naar verlangen’ in: NRC/Handelsblad7 januari 2003. URL: https://www.nrc.nl/nieuws/1993/01/07/verlangen-naar-verlangen-7168500-a750446

• Robinson, David, ‘Evgeni Bauer and the Cinema of Nikolaj II’, in: Sight and Sound, vol. 59, nr 1 (Winter 1989-90), pp 51-55.

• Bridgett, Rob, ‘The Thematic and Stylistic Unity inherent in the Films of Evgenii Bauer’, internet: http://www3.telus.net/kbridget/bauer.htm.

• Drew, William M. ‘Jevgeni Bauer’, URL: gildasattic.com/bauer.html.

• http://mubi.com/films/child-of-the-big-city

• http://www.filmreference.com/Directors-A-Ba/Bauer-Evgeni.html#b

3) Daydreams (1915)

Na de dood van zijn zachtmoedige vrouw Jelena blijft Sergej Nedelin ontroostbaar achter, starend naar ingelijste foto’s die overal in het huis staan. Op een dag passeert hij tijdens een wandeling een vrouw die sprekend op de betreurde Jelena lijkt. Hij volgt de vrouw naar de opera. Haar naam is Tina en ze is zangeres. Enige tijd later trouwt Sergej met Tina, maar zijn obsessie vergiftigt langzaam hun relatie. Aanvankelijk geeft de exuberante Tina toe aan zijn verzoek om de garderobe van haar overleden voorgangster te gebruiken, maar de rolverwisseling werkt op haar zenuwen. Als zij de nagedachtenis van Jelena bespot, wurgt Sergej haar in een vlaag van verstandsverbijstering.

In de films van Jevgeni Bauer is de dood een centraal thema, liefst nog gevolgd door necrofilie of reïncarnatie. Hij sluit daarbij nauw aan bij de macabere obsessies van de Symbolisten en de Decadenten van rond de eeuwwisseling. Zijn films passen overduidelijk bij de tradities van het melodrama, maar hij voegde er een persoonlijke, esthetische toets aan toe. Hij bedacht altijd een licht- en decorontwerp dat het mogelijk maakte om de acteurs in een veelzeggende choreografie te laten bewegen.

De slotscène van Daydreams is daarvan een perfect voorbeeld: Tina danst en rent tartend voor Sergej uit, zigzaggend langs alle meubels in hun overvolle huiskamer. Van voor naar achteren, en weer terug, tot de scène zijn hoogtepunt vindt op de enige vrije plek, tussen het bureau en de eettafel, vooraan in beeld, vlak bij de – tot tranen toe bewogen – toeschouwer.

Daydreams (Grezy) – Rusland 1915, 37 minuten, zw/w, 35mm, Russische tussentitels, Engels ondertiteld, 20 b/s. Regie: Jevgeni Bauer. Met: Aleksandr Vrjoebov, N. Tsjernobajeva, Viktor Arens. Camera: Boris Saveljev. Productie: Chanzjonkov.

Vertoningen:

• 5 september 2005, Filmhuis Den Haag, begeleiding Yvo Verschoor (piano).

Naschrift 2013:

Na de dood/Posle smerti. Rusland, 1915, 48’ regie: Jevegni Bauer. Vertoond: maandag 18 november 2013, Filmhuis Den Haag. Muzikale begeleiding: Kevin Toma.

Freudiaans melodrama, gebaseerd op een verhaal van Toergenjev. Andrej leeft na zijn moeders dood een afgezonderd leven bij zijn tante. Een vriend neemt hem mee naar een feest, waar hij de mooie actrice Zoja ontmoet (vertolkt door Vera Coralli, een voormalige ballerina van het Bolshoi ballet). Ze maakt een afspraakje met hem, maar de vonk lijkt niet over te vliegen. Kort daarna leest Andrej in de krant dat Zoja zelfmoord heeft gepleegd. Hij raakt geobsedeerd door zijn herinneringen en verzinkt in morbide droomscènes waarin ze elkaar weer vinden.

A Life for a Life. Rusland, 1916, 66’. Regie: Jevgeni Bauer. Vertoond: maandag 30 september 2013, Eye Filmmuseum, muzikale begeleiding: Yvo Verschoor.

Een melodrama met heerlijk stereotype personages: de hoofdpersoon is een gedegenereerde adellijke jongeman zonder scrupules, die zijn eigen fortuin al verbrasd heeft aan gokken en feesten. Hij is een echt diepgezonken slechterik, want hij trouwt een naïeve jonge vrouw puur voor haar geld en wil tegelijkertijd zijn verhouding met een gepassioneerde minnares gewoon voortzetten en hij schrikt ook niet terug om de enige vriend die hij heeft te bedriegen, in dubbel opzicht.

De aanwezigheid van het fotogenieke natuurtalent Vera Kholodnaya spat van het doek af. Ze heeft de allure van een Italiaanse diva en Bauer toont haar effectvol in close-ups. Hij gebruikt in zijn mise-en-scène ook effectief de ruimte, want hij laat steeds zijn personages mooi bewegen van achterplan naar voorplan. Ook zijn art-direction is zeer verzorgd, met weelderige interieurs. Formeel is geen sprake van een happy end, maar dat de daadkrachtige matrone van de familie uiteindelijk het onrecht definitief corrigeert geeft de huidige toeschouwer veel voldoening.

Twilight of a Woman’s Soul(Bauer, 1913).

De revolutionair(Bauer, 1917)

Verder lezen: Youngblood, Denise J. (1999) The Magic Mirror: Moviemaking in Russia, 1908-1918. Madison: University of Wisconsin Press.