Der Himmel über Berlin (1987)

Copyright Featured Image and Page Header Image: Road Movies Filmproduktion.

De aantrekkingskracht van aardse genoegens

Een dichterlijke film waarin de mensheid wordt geobserveerd vanuit het perspectief van twee engelen, Damiel en Cassiel, die door Berlijn zweven. Berlijn is een stad vol littekens van geweld, de Potzdammer Platz is een lege zandvlakte, de Muur staat nog overeind.

De engelen zijn onzichtbare wezens met een bevoorrechte positie, ze kunnen de gedachten van de inwoners horen en hen proberen te troosten met hun onzichtbare mededogen. Alleen kinderen kunnen de engelen wel zien, maar dat blijft zonder gevolgen. De engelen zijn geen beschermers of boodschappers, ze observeren aandachtig de menselijke misère van pijn, onrecht, lijden, dood. De engelen zien de wereld in zwart-wit, zonder geur, kleur of tast.

Op een dag besluit de engel Damiel (Bruno Ganz) dat observeren niet langer genoeg is, hij wil deelnemen aan het menselijk leven, kunnen proeven en voelen en ruiken. Hij is ook op eerste oogopslag verliefd geworden op de circusartieste Marion (Solveig Dommartin). Om echt fysiek dicht bij haar te komen, moet de engel zijn hemelse bestaan opgeven. De vervulling van de liefde begint met zijn menswording, hij ervaart een harde val in de aardse werkelijkheid. Zijn wereld krijgt daarna letterlijk kleur.

Peter Falk fungeert als charmante gevallen engel die alles met een grimmige blik aanziet en de geneugten van de zintuiglijke waarneming warm aanbeveelt: zoals een kop koffie en een sigaret, gewoon bij een Imbiss in de vrieskou.

Achtergrondinformatie

• De film ging in 1987 in wereldpremière op het filmfestival van Cannes. Wim Wenders werd daar bekroond met de prijs voor de Beste Regie. Het is een Duits-Franse co-productie. De Franse titel luidt ‘Les ailes du désir’, te vertalen als: ‘De vleugels van het verlangen’. De Engelse titel is Wings of Desire.
• Claire Denis fungeerde in 1987 als regie-assistent (net als bij PARIS, TEXAS in 1984). Een jaar later zou ze haar regiedebuut maken met CHOCOLAT (1988).
• De meesterlijke cameraman Henri Alekan werkte eerder met Wenders samen bij DER STAND DER DINGE (1982). Alekan was al een beroemde cameraman toen Wenders nog op de kleuterschool zat, hij was bijvoorbeeld verantwoordelijk voor de stemmige beelden in UNE SI PETITE PLAGE  (Yves Allégret, 1949). In 1987 maakte Alekan schitterende beelden van Berlijn, zowel in zwart-wit en in kleur. De stad is in feite de hoofdpersoon. We zien het dagelijks leven in West-Berlijn, enkele jaren voor de val van De Muur: merkwaardige lege vlaktes, uitbundige graffiti en een rauwe underground scene. Meer informatie: http://www.wim-wenders.com/news_reel/2001/0107_henri_alekan.htm
• Nick Cave and the Bad Seeds geven in de film een optreden, een gedenkwaardig evenement, in het bijzonder het nummer ‘From Her to Eternity’.
• Wenders heeft zich laten inspireren door de poëzie van de Duitse dichter Rainer Maria Rilke (Duineseren Elegien, 1923). Zie ook: Helmetag, Charles H. ‘…Of Men and Angels: Literary Allusions in Wim Wender’s Wings of Desire’, in: Film/Literature Quarterly vol.18, no.4 (1990), pp. 251-253.
• De Oostenrijkse dichter/toneelschrijver Peter Handke schreef de dialogen van het scenario.Hij schreef hij ook drie gedichten: ‘Lied vom Kindsein’, ‘Prolog für eine Liebe’ en ‘Anrufung der Welt’ die in verschillende mate in de film verwerkt zijn. Zie ook: Barry, Thomas F. ‘The Weight of Angels: Peter Handke and Der Himmel über Berlin’, in: Modern Austrian Literature vol. 23, no.3/4 (1993), pp. 53-64.
• Peter Handke werkte eerder met Wenders samen, bij DIE ANGST DES TORMANNS BEIM ELFMETER (1972) en FALSCHE BEWEGUNG (1975). In 1977 regisseerde Peter Handke zelf een film, DIE LINKSHÄNDIGE FRAU, waarbij Wim Wenders fungeerde als producent. Zie verder: https://www.filmmagie.be/review/peter-handke-geen-oscar-maar-nobelprijs.
• Een van de meest wonderlijke personages is de oude man die in de titelrol wordt aangeduid met Homerus. De rol van oude man die verdwaasd rondloopt op de lege vlakte die ooit de Potsdammer Platz was en die zijn leven slijt in de bibliotheek, wordt vertolkt door Curt Bois, in de zwijgende filmperiode begonnen als kindacteur, gevlucht voor de nazi’s naar Hollywood, met als gevolg onder andere een figurantenrol in CASABLANCA (1942). Na de oorlog was hij werkzaam als acteur in vele Duitse tv-films.
• Het slotbeeld van HIMMEL ÜBER BERLIN bevat de tekstregel “Wordt vervolgd”. Dit bleek geen ironische afsluiting van het verhaal, want zes jaar later ging de vervolgfilm IM WEITER FERNE, SO NAH! (1993, Engelse titel: Far away, so close!) in première op het filmfestival van Cannes. Wenders pakt de draad op waar DER HIMMEL ÜBER BERLIN was geëindigd, met de engel Cassiel (Otto Sander) als enige overgeblevene in de lucht boven Berlijn.De stad is veranderd, de toon van de film ook. De recensies waren veelal negatief. Ab van Ieperen interviewde Wim Wenders in 1994 voor Vrij Nederland: http://www.vn.nl/Standaard-Media-Pagina/Wim-Wenders-in-de-greep-van-de-tijd.htm.
• In 1998 werd een Amerikaanse remake gemaakt: CITY OF ANGELS, geregisseerd door Brad Silberling. Zie: http://www.filmkrant.nl/_titelindex_C/1843
• In 2006 maakte Toneelgroep Amsterdam een Nederlandstalige toneelversie van de film: ‘Hemel boven Berlijn’ (toneelregie: Ola Mafaalani).
• In het seizoen 1979/80 voerde het Publiekstheater het treurspel ‘Lucifer’ (1654) van Joost van den Vondel op, in de regie van Hans Croiset en Laurens Spoor. Een verbluffende enscenering met de engelen op schommels, in rokkostuum en bolhoeden. Op de website van theaterfotograaf Kors van Bennekom staan impressies van het toneelbeeld. Ik herinner me vooral Siem Vroom (overleden in 1985), een acteur met een prachtig stem, die in timbre en dictie wel verwant is aan Bruno Ganz. Ook Ton Lutz vond ik indrukwekkend. Maar eigenlijk was het hele ensemble geweldig. De overige al dan niet gevallen engelen werden vertolkt door: Jan Retèl, Wim van der Grijn, Sigrid Koetse, Josée Ruiter, Carol Linssen, Marijke Veugelers, Mariëlle Fiolet, Alexander van Heteren, Herman van Elteren, Filip Bolluyt, Klaas ten Holt. In 2001 bracht Hans Croiset opnieuw een enscenering van Lucifer op de planken, dit keer met zijn eigen gezelschap ‘Het Toneel Speelt’.

Documentatie

Der Himmel über Berlin – Duitsland,1987, 122 min., zw/w & kleur. Regie Wim Wenders. Met: Bruno Ganz, Otto Sander, Curt Bois, Peter Falk, Solveig Dommartin

 Nog meer achtergrondinformatie

• Wim Wenders & Peter Handke, Der Himmel über Berlin: Ein Filmbuch, Frankfurt, 1987.

• Brady, M. & Joanne Leal, Wim Wenders and Peter Handke: Collaboration, Adapatation, Recomposition. Amsterdam: Rodopi, 2011.

• http://handkeonline.onb.ac.at/node/11

• http://www.wim-wenders.com/movies/movies_spec/wingsofdesire/wingsofdesire.htm

• https://www.filmportal.de/en/movie/der-himmel-uber-berlin_ea43d4a7768c5006e03053d50b37753d

• http://sgtr.wordpress.com/tag/der-himmel-uber-berlin/

• http://sensesofcinema.com/2003/great-directors/wenders/

Enkele essays en analyses

• Themanummer van het Deense filmtijdschrift Point of View: http://pov.imv.au.dk/Issue_08/POV_8cnt.html

• Filmrecensie van Jonathan Rosenbaum (Chicago Reader): http://www.jonathanrosenbaum.com/?p=7651

• essay door Michael Atkinson (Criterion Collection): http://www.criterion.com/current/posts/1288-wings-of-desire-watch-the-skies

• Analyse van een scène, door Cristina Alvarez Lopez: https://laughmotel.wordpress.com/2019/03/24/gravity-and-grace-wings-of-desire/

• Analyse van Richard Raskin: http://pov.imv.au.dk/Issue_04/section_1/artc5A.html

• lemma van Joseph Milicia (International Dictionary of Films and Filmmakers):http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-3406800404.htmlof http://www.filmreference.com/Films-Hi-Ik/Der-Himmel-ber-Berlin.html#b

• (Duitstalig) academisch artikel van Simona Malaguti: http://seer.ufrgs.br/contingentia/article/view/13318/7603

• Stoeckler, Jacqueline, De Muur als chronotoop: Der Himmel über Berlin, in: Versus1 (1991), pp. 49-63. URL: http://tijdschriften.filmarchief.ub.rug.nl/FILES/root/versus/1991/1-1991/muuralch/muuralschronotoop.pdf

• Hoffgen, Maggie ‘Berlin: Spiritual Unification: Der Himmel über Berlin (Wings of Desire, 1986), in: ibidem Studying German Film, Leighton Buzzard: Auteur Publishing, 2009, pp. 147-160.

• https://www.bfi.org.uk/news-opinion/news-bfi/features/five-visual-themes-wings-desire-immortal-film-about-watching

• http://eye-exposed.nl/der-himmel-uber-berlin/

• https://cinema.usc.edu/archivedassets/101/16176.pdf

Boeken over Wenders

• Beicken, Peter & Robert Phillip Kolker (1993) The Films of Wim Wenders: Cinema as Vision and Desire New York: Cambridge University Press.

• Cook, Roger F. & Gerd Gemünden (eds. 1997) The Cinema of Wim Wenders: Image, Narrative and the Postmodern Condition. Detroit: Wayne State University Press.

• Graf, Alexander (2002) The Cinema of Wim Wenders: The Celluloid Highway,London: Wallflower Press.