Copyright Featured Image and Page Header Image: MK2 Productions.
Figuurlijke en letterlijke filmbeelden
Ook filmbeelden kunnen een figuurlijke en letterlijke betekenis hebben, net als woorden. De Amerikaanse filmwetenschappers David Bordwell en Kristin Thompson behandelen deze kwestie in hun didactische handboek Film Art: An Introduction. Ze geven een heldere uitleg bij hun onderscheiding van vier mogelijke betekenisniveaus: ‘Referential meaning’, ‘Explicit meaning’, ‘Implicit meaning’ en ‘Symptomatic meaning’. Laten we deze vierdeling eens proberen toe te passen op De wind zal ons meenemen (1999) van de Iraanse meester Abbas Kiarostami.
De ‘referential meaning’ is de verwijzende betekenis, de droge feiten. Dit kan bij deze film aangeduid worden als: een groep mannen reist naar een afgelegen bergdorp, ze logeren bij inwoners en wachten tot een bejaarde dame sterft. Ze willen haar begrafenis vastleggen, de oude dame is taai en de ploeg bezoekers brengt hun tijd in ledigheid door. Het zal duidelijk zijn: hier is geen sprake van een actiefilm.
De ‘explicit meaning’ is de expliciete, de zichtbare betekenis. Het kernpunt bij dit tweede niveau lijkt mij is in dit geval te omschrijven als: een tamelijk onaangename man ondergaat een loutering. De chef van de ploeg is het prototype van een gehaast en gestrest stadsmens, maar zijn gedwongen verblijf in het dorp levert hem waardevolle inzichten op (of leert hem te berusten, het is maar hoe je het bekijkt). Zijn personage zal voor sommige toeschouwers pijnlijk herkenbaar kunnen zijn: ik zie in hem vooral een gelijkenis met een doorsnee toerist die zich als een hork gedraagt: ver van huis, zonder vaardigheid zich open te stellen voor de leefwereld van de gemeenschap waar hij te gast is.
De ‘implicit meaning’ is de verborgen betekenis, de symboliek. Dit derde niveau is hier het meest interessant. Dat begint meteen bij de beginbeelden. We zien een auto in de verte voortkruipen over bergwegen, een terugkerend motief bij Kiarostami. De slingerende bergweg en de steile helling kunje opvatten als metafoor voor het levenspad, zoiets.
Het meest concreet kwam dit motief tot uiting in de korte film Roads (2006), een juweel van een filmgedicht waarin we Kiarostami in de auto zien rondrijden en foto’s nemen van sneeuwlandschappen. De bijbehorende fotoserie heeft ook de wereld rondgereisd en is zeer indrukwekkend. In de zomer van 2006 zag ik de expositie in het stadhuis van Bologna, een intense kijkervaring.
De symbolische laag van De wind zal ons meenemen is hiermee niet uitgeput, let bijvoorbeeld op de aandacht voor details als de scheerspiegel, of het appeltje dat schijnbaar toevallig wegrolt, of het hilarische gedoe rond de mobiele telefoon, of de aandacht voor de schildpad en het torretje (of is het een mestkever?) dat met voedsel sleurt, of de laconieke greppelgraver op de top van de heuvel, of de scène met het jonge meisje dat in een donkere kelder koeien melkt, of de aandacht voor de onbevangen kinderlogica van de verlegen schooljongen, of de bejaarde dokter die op zijn brommer poëzie van Hafez citeert. En natuurlijk de titelverklaring: de woorden zijn geciteerd uit een gedicht van de jong gestorven Iraanse dichteres Forough Farrokhzad.
De vierde betekenislaag is de ‘symptomatic meaning’, het niveau van de onderdrukte betekenis, de ideologie. Wat dit betreftben ik van mening dat Kiarostami zich daaraan onttrekt, zijn film biedt een algemeen menselijk verhaal, zonder zware ideologische lading.
U kunt het bovenstaande controleren en aanvullen door de film te gaan zien en door de beschikbare literatuur te downloaden. Enkele hints voor sprokkeltochten op het internet
De site www.IMDB.com(International Movie Data Base) bevat ook een rubriek ‘external reviews’, hier staat rijp en groen door elkaar. Mijn aanraders zijn onder andere de Amerikaanse filmcriticus Roger Ebert (Chicago Sun-Times), criticus Jonathan Rosenbaum (Chicago Reader) en de filmenthousiast Tim Dirks (The Greatest Films). De World Socialist Web Site bevat opvallend vaak zinvolle essays, onder andere over De wind zal ons meenemen. De aanrader met stip blijft het Australische digitale filmtijdschrift Senses of Cinema.
Via creatief gebruik van zoekmachines als Google kun je een prachtige documentatiemap samenstellen. Type bijvoorbeeld de Engelse titel (The Wind will Carry Us) in en je komt op het essay van Godfrey Cheshire ‘Poetry and Sufism: A guide to understanding Kiarostami’s latest film’, terug te vinden op http://www.indyweek.com/gyrobase/Content?oid=oid%3A15283.
Een Franse vertaalslag loont zich ook: Le vent nous emportera stond in 2003 op het eindexamenprogramma van de middelbare scholen, met een stroom publicaties tot gevolg, onder andere de hele découpage (het complete draaiboek), beschikbaar via http://www.ac.nancy.metz.fr/CinemaV/levent/11_decoup.htmen een geweldige analyse van 24 pagina’s, pasklaar en gratis beschikbaar in pdf-formaat: http://www.bifi.fr/upload/bibliotheque/File/Lycéens%20au%20cinéma%20PDF/levent.pdf of een uitvoerig dossier: http://www.cndp.fr/Tice/Teledoc/dossiers/dossier_levent.htm.
Overige documentatie:
-
Anderson, Michael J. ‘Beyond Borders’, in: Reverse Shot Online(Spring 2004), URL: http://www.reverseshot.com/legacy/spring04/wind.html
-
Rosenbaum, Jonathan ‘The Wind Will Carry Us’, URL: http://worldcinemadirectory.co.uk/component/film/?task=view&id=1032
