Das Kaninchen bin ich (1965)

Copyright Featured Image and Page Header Image: Deutsche Film (DEFA).

Het individu en de totalitaire staat

Het verhaal geeft een kritische blik op de willekeur van een totalitaire staat en de schijnheiligheid van opportunisten die hun eigenbelang najagen. Een jonge vrouw wordt geconfronteerd met deze harde werkelijkheid en probeert haar weg te vinden op haar levenspad dat geplaveid is met onoplosbare dilemma’s en misverstanden.

De roman Maria Morzeck oder Das Kaninchen bin ich is in 1964 geschreven door Manfred Bieler. Hij vertelt het verhaal vanuit het perspectief van Maria, die frank en vrij vertelt over haar ervaringen. Ze ziet haar studieplannen gedwarsboomd van hogerhand omdat haar broer is veroordeeld tot een jarenlange gevangenisstraf, op politieke gronden die nooit duidelijk worden. Noodgedwongen neemt ze een baan in de horeca.

De roman geeft ruimte aan haar stem: een slimme meid met humor. Dat levert een helder beeld op van misstanden en ontsporingen. Geen wonder dat de publicatie van de roman stagneerde. Pas in 1969 vond het manuscript onderdak bij Biederstein Verlag in München. De auteur was in 1965 naar Praag verhuisd en in 1968 na de inval van de Russen naar West-Duitsland gegaan. De Nederlandse vertaling verscheen (ongedateerd) bij Uitgeverij De Fontein. Manfred Bieler (1934-2002) schreef romans, hoorspelen en filmscenario’s.

De opnamen van de film vonden plaats in de zomer van 1964, dat is opmerkelijk want de roman was toen nog niet gepubliceerd. In oktober 1965 werd de film uitgebracht in de Oost-Duitse bioscopen. Maar kort daarna, in december 1965, vond het elfde partijcongres plaats van de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED). In de Sovjet-Unie was Leonid Brezhnev aan de macht gekomen en dat betekende een strengere censuur, ook in de DDR. Twaalf films werden meteen verboden, waaronder Das Kaninchen bin ich. Pas in december 1989 kon de film vertoond worden in de Ostberliner Akademie der Künste. Internationale erkenning volgde na de vertoning tijdens de Berlinale in 1990 en het filmfestival van Locarno (met een vertoning in de openlucht).

De film toont indringend hoe Maria in de knel komt. Haar broer is woedend dat ze een affaire heeft met de rechter die hem veroordeeld heeft. De vrouw van de rechter kleineert haar omdat ze een affaire heeft met haar man. De rechter zelf is een grote hufter die alleen aan zijn eigen positie denkt. De enige steun voor Maria is haar tante, een gemoedelijke Berlijnse volksvrouw.

• Regisseur Kurt Mätzig (1911 – 2012) was een van de grondleggers van de DEFA. Hij had succes met films zoals Ehe im Schatten (1947) en de science-fiction film Der schweigenden Stern (1960). In 1976 ging hij met pensioen.
• Actrice Angelika Waller (1944) begon haar carrière bij de Oost-Duitse televisie. Das Kaninchen bin Ich is haar speelfilmdebuut. Ze heeft een lange staat van dienst opgebouwd, meest recent vertolkte ze de rol van Oma Lisbet in Rückenwind von vorn (Philipp Eichholtz, 2018).

Recensie van Hans Beerekamp in NRC/Handelsblad

“Het knappe van Maetzigs films is dat het behalve een politieke aanklacht ook een comédie de moeurs is en het psychologisch portret van een meisje dat besluit haar lot in eigen handen te nemen, van Kaninchen uit te groeien tot een kluge Haase. Aan het eind van de film is ze volwassen geworden, trekt op pumps een handkar met huisraad voort, op weg naar een zelfstandige behuizing, en geeft zo een optimistisch voorbeeld van de mogelijkheid mondig staatsburgerschap te combineren met staatssocialisme. Het treurige lot van de film bewees eenduidig dat Maetzig in dat opzicht de plank helemaal missloeg. Het neemt niet weg dat de eerste van de later als Kaninchen-filme bekend geworden kritische DDR-films uit de jaren zestig nog steeds een actuele en zeer bezienswaardige analyse geeft van de onmenselijkheid van een systeem, waarin de grens tussen ‘daders’ en ‘slachtoffers’ moeilijk meer te trekken valt.”  Bron: Hans Beerekamp, NRC/Handelsblad, 10 maart 1990. URL: https://www.nrc.nl/nieuws/1990/03/10/van-een-weerloos-konijn-tot-een-schrander-haasje-6925384-a1268012

Documentatie

Das Kaninchen bin ich – DDR 1965, 110 minuten. Regie: Kurt Mätzig.

• https://www.filmportal.de/film/das-kaninchen-bin-ich_67b17393eb8f4f0bbddc43e6bb52d11d

In 1995 werd de film door een aantal historici verkozen als een van de honderd meest belangrijke Duitse films.

• https://www.filmportal.de/thema/die-wichtigsten-deutschen-filme-chronologische-uebersicht

Documentatie over de film

• Joshua Feinstein (2002) The Triumph of the Ordinary: Depictions of Daily Life in the East German Cinema, 1949-1989, Chapel Hill, NC: University of North Carolina Press, pp.151-175.

• Stafan Soldovieri (1999) ‘Censorship and the Law: The Case of Das Kaninchen’. In: Allan, Seán & Sandford, John (eds. 1999) DEFA: East German Cinema, 1946-1992. New York/Oxford: Berghahn Books.

• Daniela Berghahn (2005) Hollywood behind the Wall: The Cinema of East Germany. Manchester: Manchester UP, pp. 150-161.

• Sebastian Heiduschke (2013) East German Cinema: DEFA and Film History. London: Palgrave MacMillan, pp.77-84.

• https://de.wikipedia.org/wiki/Das_Kaninchen_bin_ich

• https://eastgermancinema.com/2010/10/25/the-rabbit-is-me/

• https://www.zeit.de/1969/41/eine-schnoddrige-berliner-romanze

Romans over de DDR

Plus de vermelding van verfilmingen en de beschikbaarheid in twee bibliotheken: RLK = Rotterdams Leeskabinet; GIR = Goethe Institut Rotterdam.

• Erik Neutsch – Spur der Steine(1964). Verfilmd in 1966, regie Frank Beyer.

• Manfred Bieler – Maria Morzeck oder Das Kaninchen bin ich(1965/1969). Nederlandse vertaling: Ik heet Maria Morzeck. Engelse vertaling: Maria Morzeck or the Rabbit is Me. Verfilmd in 1965, regie Kurt Mätzig.

• Werner Bräunig – Rummelplatz(1965/2007). GIR: 830Bra3.Nederlandse vertaling: Kermis. RLK 90.60 BRAU.

• Stefan Heym – 5 Tage im Juni(1975). GIR: 830Hey3. Nederlandse vertaling: Vijf dagen in juni. RLK S32H481.

• Peter Schneider – Der Mauerspringer(1982). Nederlandse vertaling: De man op de muur. Verfilmd als Der Mann auf der Mauer(Reinhard Hauff, 1982). Peter Schneider werkte ook mee aan het scenario van Das Versprechen(Margaretha von Trotta 1994).

• Thomas Brussig – Am kürzeren Ende der Sonnenallee(1999). GIR: 830Bru. Nederlandse vertaling: Het mooiste meisje van Berlijn. Verfilmd als Sonnenallee(Leander Haussmann, 1999).

• Klaus Kordon – Krokodil im Nacken(2002).

• Julia Franck – Lagerfeuer (2003).RLK Z XVIII 1:537/ GIR: 830 Fra. Verfilmd als Westen(Christian Schwochow, 2013).

• Ingo Schulze – Neue Leben(2005). RLK 90.30 SCHU. Nederlandse vertaling: Nieuwe levens: De jeugd van Enrico Türmer in brieven en proza. RLK A42:3573.

• Uwe Tellkamp – Der Turm: Geschichte aus einem versunkenen Land (2008). RLK 90.30 TELL/ GIR: 830Tel. Nederlandse vertaling: De toren: Verhaal uit een verzonken land. RLK Z XVIII 1:6.Verfilmd als: Der Turm(Christian Schwochow, 2012).

• Ingo Schulze – Adam und Evelyn(2008). RLK 90.30 SCHU. Nederlandse vertaling: Adam en Evelyn. RLK S283218. Verfilmd als: Adam und Evelyn(Andreas Goldstein, 2018).

• Maxim Leo – Haltet euer Herz bereit: eine ostdeutsche Familiengeschichte(2009).GIR: 830 Leo. Nederlandse vertaling: Rode Liefde – Een Oost-Duitse familiegeschiedenis.

• Eugen Ruge – In Zeiten des abnehmenden Lichts(2010). RLK Z XVIII 1:564/ GIR: 830Rug. Nederlandse vertaling: In tijden van afnemend licht. RLK A.0.0. 1:99. Engelse vertaling: In Times of Fading Light. Verfilmd als In Zeiten des abnehmenden Lichts(Matti Geschonneck, 2017).

• Julia Franck – Rücken an Rücken(2011). RLK ZZE 506 / GIR 830Fra.Nederlandse vertaling: Rug aan rug (2012). RLK A42:3212.

• Lutz Seller – Kruso (2014). RLK 90.30 SEIL/ GIR: 830Sei. Nederlandse vertaling: Kruso. RLK 90.60 SEIL

• Nina Willner – Forty Autumns: A Family’s Story of Courage and Survival on Both Sides of the Berlin Wall (2016). Nederlandse vertaling: Veertig herfsten: Vijf vrouwen uit één familie aan beide kanten van het IJzeren Gordijn.

Journalistieke boeken over de DDR, de Berlijnse Muur en de Wende

• J. Elzinga (1991) Een kleine flat in Leipzig: De ongehoorde waarheid over Oost-Duitsland. RLK T1:823.

• Mary Fulbrook (2005) The People’s State: East German Society from Hitler to Honecker. New Haven/London: Yale University Press.

• Frederick Taylor (2006) The Berlin Wall: A World Divided, 1961-1989. Nederlandse vertaling: De Berlijnse Muur.

• Sabine Rennefanz (2012) Eisenkinder: die stille Wut der Wendegeneration.

• Michael Hacker et. al. (eds. 2012) Dritte Generation Ost: Wer wir sind, was wir wollen.

• Ines Geipel (2019) Umkämpfte Zone: Meine Bruder, der Osten und der Hass.