Berlin Alexanderplatz (1931)

Copyright Featured Image and Page Header Image: Allianz Tonfilm.

Karakterschets en tijdsbeeld

Berlin Alexanderplatz: Die Geschichte Franz Biberkopfs (Phil Jutzi, 1931) is de eerste verfilming van de gelijknamige roman van Alfred Döblin, direct twee jaar na publicatie van het boek tot stand gekomen. Dit gebeurde mede op initiatief van acteur Heinrich George die graag de hoofdrol van Franz Biberkopf wilde vertolken. De film kan een star-vehicle genoemd worden, maar dit keer is dat wat mij betreft een positieve aanduiding.

Acteur Heinrich George vertolkt Franz Biberkopf als goedmoedige sukkel die echter ook duistere randen heeft. De film biedt naast een realistisch tijdsbeeld ook een fascinerende karakterschets van een eenvoudige man die diep in zijn ziel rustig wil leven maar toch ook vreemde agressieve impulsen heeft en vooral te veel foute vrienden. Het lukt Franz niet een degelijk burgerlijk leven te leiden. Hij zwerft stuurloos rond in het milieu van misdadigers en hoeren – hij is een aandoenlijke anti-held.

De jaren dertig vormde een verwarrend tijdperk met echo’s van vele historische frustraties en frictie van tegengestelde opvattingen over de invulling van wenselijke wereldverbetering. Uiteenlopende idealen stonden hoog in uiteenlopende vaandels. Retoriek en ideologie botsen op elkaar. Dit blijkt onder andere uit de vele soorten kranten die op straat werden uitgevent. In 1931 waren de nazi’s nog een splinterpartij, maar dat zou niet lang meer duren.

Het boek is moeilijk te verfilmen, want het is een mix van dialogen en gedachtenstromen en uitvoerige beschrijvingen, flarden van liederen en reclameteksten en commentaar van de verteller. De kakafonie van de grote stad klinkt door in het geschreven woord.

Alfred Döblin was tientallen jaren in Berlijn werkzaam als psychiater, dus hij kende de neuroses van de metropool. Boek en film tonen het onvermogen van mensen: hun onmacht om zelf gelukkig te zijn en om solidair te zijn met lotgenoten. Vooral vrouwen zijn slachtfoffer van armoede en van mannelijke driften.

Romanschrijver Alfred Döblin werkte mee aan het scenario. Het is een vroege geluidsfilm, geproduceerd door Allianz Tonfilm (Arnold Pressburger). De toepassing van geluid was in 1931 nog nieuw. De dialogen klinken dof, de muziek is soms schril. In deze film worden de mogelijkheden van klanken bij beelden onder andere mooi gebruikt met het straatlied ‘Liebe kommt, liebe geht’ en een aantal levendige café-scènes.

Bernhard Minetti speelt de rol van Reinhold, de verdorven leider van de criminele bende. In de oorlog bleef hij doorwerken in Duitsland. In de jaren zeventig werd hij legendarisch door zijn vertolkingen in toneelstukken van de Oostenrijkse schrijver Thomas Bernhard.

Ook regisseur Phil Jutzi en acteur Heinrich George en actrice Maria Bard (Cilly) bleven in Duitsland tijdens de oorlog en werkten dus samen met het nazi-regime. Actrice Margarete Schlegel (Sonja/Mieze) vertrok in 1935 naar Engeland.

De roman werd in 1980 verfilmd door Rainer Werner Fassbinder, die het bewerkte tot een 14-delige televisieserie. In 2007 werd de serie gerestaureerd en opnieuw vertoond. In 2019 volgt de première van een nieuwe filmversie: Alexanderplatz (regie: Burhan Qurbani).

De eerste verfilming in1931 geeft een realistisch en kritisch tijdsbeeld van het stadsleven in Berlijn. In de  buitenopnames op straat wordt meteen vanaf het begin de kloof duidelijk tussen de welgestelde burgerij en het milieu van armoedzaaiers en werklozen. Regisseur Phil Jutzi had twee jaar eerder een zwijgende film geregisseerd waarin een kritisch beeld wordt gegeven van de armoede in Berlijn: Mutter Krausens fahrt ins Glück(1929).

De Alexanderplatz zien we in vooroorlogse alledaagsheid als achtergrond van het verhaal over Franz Biberkopf, die aan het begin van de film uit de gevangenis in de buitenwijk Tegel ontslagen wordt.

De eerste tramrit van Franz Biberkopf na vier jaar afwezigheid vormt een prachtige opening. Met een subjectief perspectief ondergaan we zijn verbijstering en angst voor het stadsgewoel. Deze gemoedstoestand wordt adequaat versterkt door dramatische muziek. Franz loopt vervreemd rond op de drukke straten en zoekt zijn toevlucht in zijn voormalig stamcafé. Hij treft hier vooral achterdocht van de vaste klanten, alleen maar ongure types. Maar hij ontmoet ook straatmadelief Cilly en dan kan zijn verhaal beginnen.

Documentatie

Vertoond in Lantarenvenster 9-1-2019

• https://grunes.wordpress.com/2012/07/22/berlin-alexanderplatz-piel-jutzi-1931/

• https://www.filmportal.de/en/person/phil-jutzi_efc0caa3e97e03c1e03053d50b372d46

• Slugan, Mario (2017) Montage as Perceptual Experience:Berlin Alexanderplatz from Döblin to Fassbinder. Boydell & Brewer.

• Buchwald, Christopher (2016) ‘Alfred Döblin – Berlin Alexanderplatz’, in: ibidem Gute nacht, Freunde: Duitsland in vijfentwintig boeken. Amsterdam: Uitgeverij Cossee, pp. 52-60

Geestverwant:

• Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny, de opera van Kurt Weil/ Bertolt Brecht (1930)

• Cabaret (Bob Fosse, 1972, gebaseerd op verhalen van Christopher Isherwood)

• Anita, Tänze des Lasters (Rosa von Praunheim, 1987)

• Babylon Berlin (televisieserie van Tom Tykwer e.a., 2017)

• Berlin – Alexanderplatz (1981). Zie: https://www.criterion.com/current/posts/617-berlin-alexanderplatz-he-who-lives-in-a-human-skin

Early German sound films

• Mutter Krausens Fahrt ins Glück (Phil Jutzi, 1929)

• Melodie der Welt (Walter Ruttmann, 1929)

• Die Dreigroschen Oper (G.W. Pabsit, 1931)

• Berlin Alexanderplatz (Phil Jutzi, 1931)

• Razzia in St. Pauli (Hochbaum 1932). English title: Raid in St. Pauli.

• Die verliebte Firma (M. Ophüls1932)

• Die lachende Erben (M. Ophüls, 1933)

• Morgen beginnt das Leben (Werner Hochbaum, 1933), screened at Bologna 2014.

• Der Kaiser von Kalifornien (Luis Trenker, 1936)

• Zu Neuen Ufern (Douglas Sirk, 1937)

• Berlin: Gigant der Arbeit, Stadt der Schönheit (Leo de Laforgue, 1936-1939)