Auteursrecht bij filmerfgoed

Copyright Featured Image and Page Header Image: Father and Daughter, CinéTé Filmproductie BV/ Cloudrunner Ltd.

Auteursrecht: Een vloek of een zegen?

 

Welke voorwaarden aan de vrije beschikbaarheid van filmerfgoed kunnen met redelijkheid gesteld worden?

Een voorbeeld: de Oscar winnende animatiefilm Father and Daughter (Michael Dudok de Wit, 2000) is door meerdere aanbieders op YouTube gezet. Dit is te beschouwen als een teken van respect en enthousiasme, maar ook van inkomstenderving en verlies van controle voor de maker.

De centrale vraag is: waar ligt de balans tussen enerzijds de juridische en financiële rechtvaardigheid voor de maker en anderzijds een onbelemmerde toegankelijkheid van filmerfgoed? Deze vraag heeft aan actualiteit en urgentie gewonnen door de digitalisering van het filmerfgoed.

Het antwoord op deze vraag is te vinden bij de wetgeving op het vlak van bescherming van de rechten van de makers op de verspreiding van hun werken. Het auteursrecht is echter een juridisch schemergebied, ten eerste omdat filmproducties en filmerfgoed in een mondiale context staan en de wetgeving nationaal is. Ten tweede is het bij films lastig de rechthebbende te traceren.

Nationale wetgeving

De term intellectueel eigendom (‘Intellectual Property’, afgekort: IP) is een overkoepelende term voor een aantal rechten dat is neergelegd in nationale, Europese en internationale regelgeving. Onder intellectuele eigendomsrechten worden de exclusieve rechten van rechthebbenden op een voortbrengsel van de menselijke geest verstaan. Onder de noemer van het intellectueel eigendom vallen sterk uiteenlopende zaken zoals het auteursrecht, naburige rechten, portretrecht, databankenrecht, octrooirecht, merkenrecht, modellenrecht, handelsnaamrecht en kwekersrecht.

De Nederlandse Auteurswet en de Wet op de naburige rechten bieden een mogelijke bescherming tegen onrechtmatig gebruik van ‘creative content’. Bij het constateren van inbreuk op het auteursrecht zal de wederpartij voor de rechter gedaagd worden. Er kan door de rechter een schadevergoeding worden toegekend of een onthoudingsverklaring op straffe van een boete, maar dit is niet noodzakelijk het geval. Toetsbare juridische voorwaarden en voorschriften ontbreken nog. In Nederland hebben we te maken een nationaal juridische regelgeving rondom auteursrecht. Deze regelgeving verhindert echter niet dat er een wisselvallige en grillige praktijk bestaat rondom vergoedingen (‘royalties’) en exploitatierechten.

Het recht van exploitatie binnen het auteursrecht heeft twee vormen: het openbaarmakingsrecht en het verveelvoudigingsrecht. Daarnaast is sprake van zogenoemde ‘morele rechten’ of ‘persoonlijkheidsrechten’ die aantasting van de reputatie van de maker beschermen. Dit behelst onder andere het recht op naamsvermelding. Ook de naam van een maker weglaten op een aftiteling is vanuit juridisch perspectief uit den boze.

Rechthebbenden

Met de invoering van het filmauteursrecht in 1985 is in de Nederlandse Auteurswet (artikel 45d) meer helderheid gekomen met betrekking tot de auteursrechten op filmwerken: de filmproducent is aangewezen als de centrale ‘actor’ (natuurlijke of rechtspersoon). Iedere maker die aan een film heeft meegewerkt wordt geacht zijn of haar auteursrecht overgedragen te hebben aan de producent (tenzij schriftelijk anders overeengekomen).

De problemen zijn hiermee niet de wereld uit, want bij faillissementen of fusies ontstaan toch vaak complexe juridische schermutselingen over de overdracht van het auteursrecht en bij overlijden van rechthebbenden komen de erfgenamen in beeld. In de praktijk zien we vaak dat de verspreiding van filmerfgoed door middel van zaalvertoningen of digitale distributie gehinderd wordt door juridische onduidelijkheid.

In een filmarchief liggen vele films waarvan de auteursrechten verlopen zijn. Daarnaast bestaat er een grote categorie van ‘Orphan Films’, verweesde films waarvan geen enkele rechthebbende bekend is (voor een informatieve omschrijving van het fenomeen orphan films, zie o.a. het lemma in Wikipedia).

Wie een archieffilm wil vertonen moet aantoonbaar voldoende inspanning hebben gedaan om de rechthebbenden te traceren (‘reasonable efforts’). Als dit niet lukt vraag elk filmarchief een vrijwaringsbrief (‘letter of indemnity’), met een formulering die verzekert dat, mocht de rechthebbenden zich ooit nog melden en alsnog een vergoeding voor de vertoning vragen, de filmvertoner het archief voor aanspraken vrijwaart.

Filmerfgoed in de thuisbioscoop is een ander verhaal. Filmarchieven en gespecialiseerde dvd-labels brengen een vloed aan hoogwaardige reproductie van filmerfgoed op de markt. Daarnaast liggen in de winkels soms ook inferieure versies van filmerfgoed, waarvan de auteursrechten verlopen zijn, of onzorgvuldig gehandhaafd worden. De films van bijvoorbeeld Laurel & Hardy zijn verspreid op tal van schimmige schijfjes. Juridisch gezien is dit strikt genomen niet onrechtmatig, in artistiek-ethisch opzicht is dit een doodzonde. Auteursrecht kan dus ook een zegen zijn.

Het publieke domein

Bij het filmerfgoed bestaat een duidelijke scheidslijn tussen het filmerfgoed dat juridisch behoort tot het publieke domein (‘public domain’) en het filmerfgoed dat juridisch gezien nog valt binnen de bescherming van het auteursrecht. In de VS bestaat een hele bedrijfstak met als core business het ‘hernieuwen’ van het auteursrecht van Hollywoodfilms. Pierce (2007) bespreekt hoe complex dit vernieuwen van het auteursrecht kan zijn.

De grote mediabedrijven klagen over inkomstenverlies door de toename van ‘piratenversies’, digitale reproducties die mondiaal verspreid worden via internet of op dvd, al dan niet tegen betaling. De mediabedrijven beschouwen downloaden vaak als een onrechtmatige activiteit, omdat ze dit zien als ‘diefstal van intellectueel eigendom’. Het downloaden van auteursrechtelijk beschermd materiaal, waaronder films, is in Nederland tot nog toe echter toegestaan, zolang het voor eigen gebruik is. De internetgebruikers die dit doen stellen zich op hun beurt weer op het standpunt dat de mediabedrijven bezig zijn met een krampachtig achterhoedegevecht. Het is volgens hen tijd om een ander business-model te gaan gebruiken. De huidige auteurswetten in Europa zijn ouderwets en ook inefficiënt (want ze zijn per land verschillend opgezet).

De Australische mediawetenschapper Ramon Lobato publiceerde in 2007 een pleidooi voor een genuanceerd oordeel over ‘piraterij’: “… we might imagine the subcinematic infrastructure of piracy as an alternative distribution system rather than a nefarious criminal network. Largely oblivious to market regulation, copyright law, taxes, and so on, piracy is extremely good at moving texts from place to place with speed and efficiency. In many cases it provides the only form of media access that exists.” (Lobato, 2007, 119).

Dit punt werkte hij in 2009 nader uit, met als conclusie: “[…] what is required over the medium to long term is a deeper interrogation of the very foundations upon which our proprietary models of IP are constructed. This is by nature an interdisciplinary project, in which academics, filmmakers, programmers, economists, lawyers, artists, consumers, and community groups may all find a voice.” (Lobato, 2009, 33).

Naast het initiatief van ‘creative commons’ is ook de optie van ‘open source content’ en ‘file sharing in a peer-to-peer network’ in opkomst, waarbij intellectueel eigendom gratis ter beschikking gesteld wordt. Een netwerk van gebruikers draagt bij tot het uitwisselen van een stroom van informatie (films, teksten, muziek). De moderne technologie van zoekmachines en interactieve databases maakt ook een collectieve ordening van deze informatie mogelijk. Deze tendens van ‘open access’ is te signaleren op het gebied van soft-ware, wetenschappelijke publicaties, tijdschriften en romans, maar ook op audiovisueel gebied. In het publieke domein komen steeds meer ‘rechtenvrije’ films en foto’s ter beschikking. Met het ideaal van vrij verkeer van gedachten en verbeelding lijkt hiermee een stap in de goede richting te zijn gezet.

Een vroeg voorbeeld en meteen een best practice is de website DoctorMacro.com van Jerry Murbach, met film stills van hoge resolutie.

Botsende belangen

Is deze vrije toegankelijkheid een teken van anarchie of democratie? Het idee van het op mondiale schaal collectief delen van kennis en cultuurgoederen staat los van staatsgezag, marktwerking en bescherming van privé-eigendom. Onvermijdelijk is hier sprake van botsende belangen. Het omzeilen van staatsgezag garandeert vrijheid van creativiteit zonder censuur, maar voor de rechthebbenden betekent dit het verlies van controle. Ook voor een filmarchief is dit een teer punt, want met een ongereguleerd gebruik van het archiefmateriaal verliezen de filmarchieven hun betrouwbaarheid. Het buitenspel zetten van multinationals met hun winstbejag biedt perspectief op een grotere mate van diversiteit van het filmaanbod, maar het is nog onzeker of de toegankelijkheid tot het filmrepertoire en het filmerfgoed hierdoor ook zal verbeteren in kwaliteit en/of kwantiteit. En de filmmakers (of hun erfgenamen) zien hun werk in vele vormen gebruikt en verhandeld worden, zonder dat ze hiervoor betaald worden.

Kortom, het domein van het auteursrecht kent vele dilemma’s. De vrijheid van kennisvergaring en van individuele verzameldrift en institutionele archivering staat tegenover de bescherming van de rechten van de auteur.

Documentatie

Deze tekst is een bewerking van mijn artikel ‘Botsende belangen. De angels van het auteursrecht’, in Skrien jrg. 40, nr. 5 (augustus 2008) p. 18-19. Met dank aan Frank Melis (Ventoux Advocaten) en Mr. Tjeerd Schiphof (UvA, mediastudies) voor hun commentaar en correcties.

Auteursrecht en filmerfgoed

• Bakker, Niels (2012) ‘Auteursrecht: gloeiendheet hangijzer’, in: de Filmkrant februari 2012. URL: http://www.filmkrant.nl/TS_februari_2012/7681

• Belton, John (ed. 2007) special issue ‘Film and Copyright’, Film History vol. 19, no 1 (2007).

• Claudy op den Kamp (2017) The Greatest Films Never Seen: The Film Archive and the Copyright Smokescreen, Amsterdam: Amsterdam UP (Framing Film).

• Gorini, S., 2004. ‘The protection of cinematographic heritage in Europe’, in: Iris Plus, Legal observations of the European audiovisual observatory(8), pp. 2-8. URL: http://www.obs.coe.int/oea_publ/iris/iris_plus/index.html.

• Lobato, Ramon (2009) ‘The Six Faces of Piracy: Global Media Distribution from Below’, in: Robert C. Sickels (ed.) The Business of Entertainment Vol 1: Movies, Westport: Praeger Publishers, p. 15-36.

• Lobato, Ramon (2007) ‘Subcinema: Theorizing Marginal Film Distribution’, in: Limina, vol 13 (2007) pp 113-120. URL: limina.arts.uwa.edu.au/__data/page/59120/Lobato.pdf.

• Pierce, David (2007) ‘Forgotten Faces: Why Some of Our Cinema Heritage is part of the Public Domain’, in: Film History, 19, no 2 (2007), pp 125-143.

• Pierce, David (1997) ‘The Legion of the Condemned: Why American Silent Films Perished’, in Film History 9, no 1 (1997), reprinted with additional information in: Smither, Roger & Catherine Surowiec (eds.) This Film is Dangerous: A Celebration of Nitrate Film, FIAF 2003.

• Yperen, Paul van, ‘”Ik wil klassieke sterren laten zien in al hun glorie”: Jerry Murbach over zijn website doctorMacro.info’, in Skrien jrg. 39, nr. 6 (augustus 2007) pp. 32-33.

Verkenning van het internet op het gebied van auteursrecht (in Nederland):

• De Nederlandse auteurswet is te vinden op http://wetten.overheid.nl.

• http://auteursrecht.nl(stichting Auteursrechtbelangen)

• cier.nl(Centrum voor Intellectueel Eigendomsrecht)

• den.nl/kennis/thema/auteursrecht/

Enkele Collectieve Beheersorganisaties (CBO’s) in Nederland

• pictoright.nl/ www.beeldrecht.nl

• anti-piracy.nl Stichting Brein, bescherming Rechten Entertainment Industrie Nederland);

• voice-info.nl (VOICE, Vereniging van Organisaties die Intellectueel eigendom Collectief Exploiteren).

• vevam.org (Vereniging tot Exploitatie van Vertoningsrechten op Audiovisueel Materiaal).

• bumastemra.nl (Buma/Stemra). In Nederland behartigt de stichting Buma de uitvoeringsrechten en ontvangt onder andere betalingen voor het vertonen films in de media en in openbare vertoningen. De stichting Stemra behartigt de mechanische rechten en ontvangt onder andere betalingen voor de reproduktie van films, zoals het vastleggen op dvd en video.

• sekam.org SEKAM incasseert en verdeelt vergoedingen voor film- en televisiewerken die in het buitenland zijn uitgezonden.

• stichtingnorma.nl De stichting Norma beheert de naburige rechten voor musici en acteurs.

• cvdm.nl (Commissariaat voor de Media)

• http://www.cvta.nl ‘College van Toezicht Auteursrechten’, verantwoordelijk voor overkoepelende toetsing.

Didactisch handboeken

• Holzhauer, R.W. & Gellaerts, S.L. (2008) Van idee naar IE, Deventer: Kluwer.

• Huisjes, S.C. (2010) Intellectuele eigendom in kort bestek, Den Haag: Boom Juridische uitgevers.

• Kor, G. & Koster, W. (2010) Media- en entertainmentrecht, Bussum: Coutinho.

• Perzië, M. van & T.F. Visser (2014) Eigendomsrecht & Mediarecht,Groningen/Houten: Noordhoff uitgevers.

Voor de Nederlandse auteurswet in relatie tot digitalisering zie:

• Alberdingk Thijm, Christiaan, Het Nieuwe Informatierecht: Nieuwe regels voor het internet, Den Haag: Academic Service, 2004.

• Beunen, Annemarie & Tjeerd Schiphof, Juridische Wegwijzer: Archieven en Musea online, p.: Taskforce Archieven/Museumvereniging, 2006.

• Cock Buning, M. de, Auteursrecht en informatietechnologie: Over de beperkte houdbaarheid van technologiespecifieke regelgeving, Amsterdam: Cramwinckel, 1998 (dissertatie).

• Huygen, Annelies, et al., Ups and downs: Economische en culturele gevolgen van file sharing voor muziek, film en games, Delft: TNO, 2009.

• Kortweg, D.A. & P.B. Hugenholtz & J. Poort, Digitalisering van Audiovisueel materiaal door erfgoedinstellingen: Modellen voor licenties en vergoedingen. Amsterdam: IVIR (Instituut voor Informatie Recht, Universiteit van Amsterdam), in opdracht van Beelden voor de Toekomst/Nederland Kennisland, april 2011.

• Smiers, Joost & Marieke van Schijndel, Adieu auteursrecht, vaarwel culturele conglomeraten, Amsterdam: Boom Juridische uitgevers, 2009.

Internationale  literatuur over digitalisering en (onder andere) auteursrecht:

• Cohen, David & Roy Rosenzweig (eds) Digital History. A Guide to Gathering, Preserving, and Presenting the Past on the Web, Philidelphia: University of Pennsylvania Press, 2006. Integraal beschikbaar op URL http://chnm.gmu.edu/digitalhistory/copyright/index.php.

• Sparrow, A. Film and Television Distribution and the Internet: A Legal Guide for the Media Industry, Aldershot: Ashgate, 2007.

 Een internationale analyse van copyright en digitale cultuur bieden:

• Aigrain, Philippe, Sharing: Culture and the Economy in the Internet Age, Amsterdam: Amsterdam UP, 2011.Zie ook

  http://www.sharing-thebook.com.

• Anderson, Chris, Free: The Future of a Radical Price, New York: Hyperion, 2009. Nederlandse vertaling: Gratis: Hoe het nieuwe Gratis de markt radicaal verandert, Amsterdam: Nieuw Amsterdam, 2009 (zie nieuwamsterdam.nl).

• Decherney, Peter, Hollywood’s Copyright Wars: From Edison to the Internet, New York: Columbia UP, 2012.

• Epstein, Edward Jay, The Big Picture: The New Logic of Money and Power in Hollywood, New York: Random House, 2005.

• Gillespie, Tarleton, Wired Shut: Copyright and the Shape of Digital Culture, Cambridge: MIT Press, 2007.

• Hilderbrand, Lucas, Inherent Vice: Bootleg Histories of Videotape and Copyright, Durham: Duke UP, 2009.

• Lasica, J.D. Darknet: Hollywood’s War against the Digital Generation, Hoboken: J. Wiley and Sons, 2005.

• Lessig, Lawrence, The Future of Ideas: The Fate of the Commons in a Connected World, New York: Vintage, 2002. Zie ook zijn eerdere publicaties: Free Culture, 2004 + Remix, 2008, URL: http://remix.lessig.org.

• Miller, Toby (ed) Global Hollywood 2, London: British Film Institute, 2005.

• Wang, Shujen, ‘Recontextualizing Copyright: Piracy, Hollywood, the State, and Globalization’, in:
Cinema Journal 43, no. 1 (Fall 2003) pp. 25-43.

Documentaires

• In 2007 werd een Deense documentaire over auteursrecht gemaakt, met bijbehorende website: GoodCopyBadCopy.net.

• De documentaire “RIP. A REMIX MANIFESTO” (Brett Gaylor, 2008-2009) is ontstaan door een eigengereide remix te maken van honderden inzendingen van beeldmateriaal, zonder rechtenvergoeding. Zie ook opensourcecinema.org.

• Documentaire over de rechtszaak tegen The Pirate Bay, het internetplatform voor sharing content: TPB AFK: The Pirate Bay Away From Keyboard(Simon Klose, 2013), zie http://watch.tpbafk.tv

Legal deposit

Legal deposit is an issue discussed in the institutional world of librairies: The Section on Audiovisual and Multimedia (AVMS) of the International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA) is studying the state of legal deposit for audiovisual documents around the world. Their main argument is that audiovisual heritage needs to be preserved in order to protect the fundamental human right to universal access to information. Furthermore, there is little information available on the subject, yet there is a great need for such an assessment due to the threatened loss of materials.

• For more information see URL: http://www.ifla.org/en/publications/ifla-audiovisual-multimedia-legal-deposit-survey.

• See also: acefilm.de(Voluntary Deposit of Films in European Archives); www.fiapf.org;

Fair Use

In 2005 werd het pamflet ‘Best Practices in Fair Use’ opgesteld door een groep Amerikaanse documentairemakers en juristen.

Zie www.centerforsocialmedia.org/fairuse.htm.Bron: Locher, Chai, ‘Fair Use’, in: DDG Gazet, nummer 4 (2007) p 2-3. URL:www.directorsguild.nl.