Copyright Featured Image and Page Header Image: Mezjrabpom-Russ.
Gastauteur Erik Daams
Tekst verscheen in de programmabrochure ‘Stomme Sovjets’ (herfst 2005)
Sovjet science-fiction uit 1924
Een blik op agitatie op Mars, waarin nogal wat kritiek verborgen zit op de sociaal-politieke heilstaat op Aarde. In Aelita worden twee films verenigd, het science-fiction deel en een romantische tragedie in Rusland.
Ljosja, een radio-ingenieur, vangt vreemde signalen van Mars op. Hoewel hij een gelukkig huwelijk heeft, lijdt hij aan een ziekelijke jaloezie. Wanneer hij zijn vrouw Natasja op overspel meent te betrappen, schiet hij haar in een vlaag van waanzin neer en vlucht dan met een ruimteschip naar de lokkende planeet. Na behouden aankomst gelooft hij in de heerseres Aelita zijn eigen vrouw te herkennen. Ondertussen stookt een meegereisde soldaat uit het Rode Leger de onderdrukte Martianen op om naar Aards voorbeeld een arbeidersstaat uit te roepen. Kratsov, de rechercheur die de moord onderzoekt en uit plichtsbesef ook aan boord van de raket is gekropen, laat zich eveneens niet onbetuigd. De eerste minister van Aelita laat de drie vreemdelingen opsluiten in een cel. Een onverwachte wending brengt een einde aan alle verwarring op Mars. Het lijkt wel of Ljosja opeens op een bankjein het station van Moskou zit. Was het allemaal maar een dagdroom?
Aëlita, gebaseerd op een science-fiction roman van Aleksej Tolstoj (de kleinzoon van de beroemde Lew Nikolajevitsj), heeft een belangrijke plaats in de filmgeschiedenis gekregen vanwege de constructivistische decors die de wereld van Mars verbeelden. De kubistische vormgeving van set-designer Isaäk Rabinovitsj en kostuumontwerpster Aleksandra Ekster is mede te danken aan de internationale reiservaringen van de regisseur.
Iakov Protazanov (1881-1945)
Jakov Protazanov was in 1905 als acteur in de filmwereld terechtgekomen, maar al vier jaar later schakelde hij over naar een rol achter de camera. Tot 1917 regisseerde hij ruim veertig speelfilms, die ondanks hun beperkte lengte vooral uitblonken door een luxueuze uitvoering. In vele van deze historische panorama’s of bewerkingen van literaire klassiekers schitterde Ruslands eerste filmster Ivan Mozzjoechin. Samen met zijn groep acteurs is Protazanov de burgeroorlog na de Oktoberrevolutie ontvlucht. Hij heeft hun gevaarlijke tocht via Constantinopel korte tijd later zelfs in de vorm van een speelfilm vastgelegd! Ze vestigden zich in Frankrijk. De acteur Mozzjoechin bleef daar – en zelfs een enkele maal in Amerika – triomfen vieren, tot de invoering van de geluidsfilm, maar regisseur Protazanov keerde in 1924 terug naar het vaderland.
Hij werd onthaald als een verloren zoon: hij kon de Russische film verrijken met zijn Franse en Duitse (expressionistische) ervaringen. Voordat jonge talenten als Eisenstein en Poedovkin doorbraken, gold Protazanov als hét uithangbord van de Sovjet-cinema. Toch maakte hij absoluut geen propagandafilms. Integendeel, het beeld dat hij in Aelita van het Moskou van 1924 schetste, zit vol kritiek: de problemen uit de tijd van de Nieuwe Economische Politiek, zoals voedselrantsoenering, woningnood en zwarte handel, komen onverbloemd aan de orde. Sovjet critici ontvingen Aelita dan ook nogal koel, maar de film was toch een geheide hit bij het Russische bioscooppubliek. Het verhaal gaat dat er in 1925 honderden meisjes werden geboren die de naam Aelita kregen. De ouders hoopten dat hun baby de onaardse schoonheid van de Koningin van Mars zou erven. Actrice Joelia Solintjeva trouwde kort na haar glansrol met de befaamde regisseur Aleksandr Dovzjenko, later werd zij zelf ook een bekend regisseuse.
Protazanov was een vakman van internationale allure, wiens films meer verwantschap vertonen met de lichtvoetige verwikkelingen bij Ernst Lubitsch dan de dwingende symboliek van Eisenstein. De populariteit van zijn ‘tweede debuut’ Aelita bezorgde Protazanov een blijvende roem.
Selectie van overige films van Protazanov:
-
Justice d’abord (1921)
-
Man From the Restaurant (1927)
-
The Three Million Trial (1926)
-
The Tailor From Torzhok (1925)
Verder lezen
-
Christie, Ian, ‘Protazonov: A Timely Case for Treatment’, in: KinoKultura 9 (july 2005), URL: kinokultura.com/articles/jul05-christie.html.
-
cadrage.net/dossier/jakov_protazanov.htm.
-
Christie, Ian ‘Down to Earth: Aelita relocated’, in: Richard Taylor & Ian Christie (eds.) Inside the Film Factory: New Approaches to Russian and Soviet Cinema. Abingdon: Routledge, 1991, pp. 80-102,
-
Horton, Andrew J. ‘Science Fiction of the Domestic: Iakov Protazanov’s Aelita’ in: Central Europe Review 2 no. 1 (10 January 2010). URL: http://www.ce-review.org/00/1/kinoeye1_horton.html.
-
http://www.astortheater.org/film16.html
-
http://www.imagesjournal.com/issue08/reviews/aelita/
-
http://www.silentfilm.org/archive/aelita-queen-of-mars-1924(San Francisco Silent Film Festival)
-
http://moviessilently.com/2017/01/22/aelita-queen-of-mars-1924-a-silent-film-review/(Fritzi Kramer)
-
http://www.flickeralley.com/wp-content/uploads/2015/03/Aelita-The-Queen-of-Mars1.pdf
-
http://www.acinemahistory.com/2016/07/aelita-1924.html?q=aelita&view=magazine
-
Richard Hildreth, URL: http://www.silentfilm.org/archive.php.
Aelita, the revolt of the robots. USSR 1924, 80 minuten, zw/w, Nederlandse tussentitels, 20 b/s. 16mm distributiekopie, gebaseerd op de 35mm nitraatkopie (2535 meter) die in 1967 geschonken werd door Sovexport. Restoratie door Gosfilmofond in 1989. Regie: Jakov Protazanov. Camera: Joeri Jeliabujski en E. Schönemann. Kostuumontwerp: Alexandra Ekster e.a. Productie Mezjrabpom-Russ. Met: Joelia Solintjeva, Nikolaj Tsetjerelli, Nikolaj Balatov, Igor Illinski, Valentina Koeindzji.
Vertoningen:
-
12 december 2005, Filmhuis Den Haag, begeleiding Charles Janko (piano) & Marjanne Sellegers (sopraan).
-
14 april 2019, Imagine Film Festival, begeleiding door het Duits-Schotse duo Garland.
